Świąteczno-noworoczny przekladaniec, DZIECI, karty pracy
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
TEORETYCZNE PODSTAWY EDUKACJI
PORADNIK JEZYKOWY
Świąteczno-noworoczny
przekładaniec
Rzadko piszę artykuły okolicznościowe, ale grudnia
i świąt z nim związanych pominąć tym razem nie mogę.
Zwłaszcza że po przejrzeniu swojej bibliografii
stwierdziłem, że ostatni poradnik typowo
świąteczny (była to „Językoznawcza Wigilia”)
napisałem w roku 1994 (w pierwszym roku
mojej współpracy z „Życiem Szkoły”).
n
Jerzy Podracki
nika
przekładaniec
, który pasuje
idoświąt, idocharakteru tworzo-
nego właśnie tekstu. W słowniku
1
rejestruje się
współcześnie jego dwa znaczenia:
1) kulinarne – ‘ciasto przekładane masą cu-
kierniczą o różnych smakach, konfitura-
mi, makiem itp.’;
2) potoczne przenośne – ‘o czymś składają-
cym się z różnych warstw, złożonym
z wielu różnych, przeplatających się, na-
stępujących po sobie części’.
W grudniu mamy oczywiście oczekiwane
chyba przez wszystkich w Polsce (bo już
na Zachodzie różnie to wygląda)
święta Bo-
żego Narodzenia
. Zwracam uwagę na małą
literę w wyrazie
święta
, gdyż często spotyka-
my się w tym połączeniu z wielką literą. Od-
powiedni przepis (konsultowany także ze
stroną kościelną) głosi bowiem, że wyrazy
święto
,
dzień
,
uroczystość
zapisujemy małą
literą, jeśli nie są integralną częścią nazwy
(mogą być pominięte, a nazwa będzie zrozu-
miała), np.
uroczystość Zmartwychwstania
Pańskiego
(=
święta Wielkanocy
albo
święta
Wielkiejnocy
),
uroczystość Narodzenia Pań-
skiego
(=
święta Bożego Narodzenia
)
2
.
Wiele znaczeń
Dla wielu Polaków najważniejszym
momentem całego okresu świąt Boże-
go Narodzenia jest
Wigilia
i
wigilia
. Zesta-
wienie dwóch ostatnich słów wygląda
dziwacznie tylko na pierwszy rzut oka; jest
jednak uzasadnione i ortograficznie, i zna-
czeniowo.
1
Uniwersalny słownik języka polskiego
, pod red. S. Dubisza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003,
t. 3, s. 993 (skrót: USJP).
2
Por.
Zasady pisowni słownictwa religijnego
, pod red. R. Przybylskiej i W. Przyczyny, Wydawnictwo Diecezji
Tarnowskiej Biblos, Tarnów 2004, s. 15. Te zasady otrzymały aprobatę Rady Języka Polskiego przy Prezy-
dium PAN. Te same rozstrzygnięcia znajdziemy również w nowych słownikach ortograficznych, np. PWN.
20
Życie Szkoły
Z
acznijmy od tytułowego rzeczow-
Odpowiedni przepis głosi, że wyrazy
święto, dzień, uroczystośćzapisujemy
małą literą, jeśli nie są integralną
częścią nazwy, np. uroczystość
Zmartwychwstania Pańskiego,
uroczystość Narodzenia Pańskiego.
Rzeczownik
wigilia
ma wiele znaczeń, ale
współcześnie mamy do czynienia najczęściej
zdwoma:
1) ‘dzień poprzedzający święta Bożego Na-
rodzenia’ – wówczas piszemy ten wyraz
dużą literą:
Wigilia
, w D. lp. końcówka
-ii
(
tej Wigilii
), w D. lm. końcówka
-ii
lub
(rzadko)
-ij
(
tych Wigilii
lub
tych Wigilij
);
wielką literą zapisujemy także nazwę
Wi-
gilia Paschalna
, która oznacza noc po-
przedzającą Niedzielę Wielkanocną.
Adam Mickiewicz na przykład żalił się
wswoich listach tak: „W samą Wigilię mam
lekcję! Kto by u nas w Polszcze słyszał coś
podobnego”
3
. To samo znaczenie mamy
wnastępujących zdaniach: „Spędzamy Wi-
gilię na ogół w domu. Ubraliśmy choinkę
w Wigilię rano”
4
.
2) ‘tradycyjna, uroczysta wieczerza w przed-
dzień świąt Bożego Narodzenia’ – wów-
czas piszemy ten wyraz małą literą:
wigi-
lia
(odmiana jak wyżej). Znaczenie to
znajdziemy w następujących zwierze-
niach Juliusza Słowackiego do Ewy Fe-
lińskiej (1793–1858): „Wigilią jadłem
z ziomkami – w domu Hermana – na sia-
nie”. „Nie ma tu to święto żadnych zwy-
czajów podobnych do naszych: nie ma
opłatków, nie przyrządzają sutej wigilii,
nie pieką strucli” (SJPD).
Jeszcze stosunkowo niedawno rzeczow-
nik
wigilia
miał znacznie szersze znaczenie,
był to właściwie ‘przeddzień’ (choć i dziś
można się z tym spotkać). Oznaczał więc:
Rys. Anna Skurpska-Ekes
3) ‘dzień przed jakimś świętem kościelnym’;
4) ‘dzień poprzedzający jakieś wydarzenie’.
Wówczas piszemy ten rzeczownik także
małą literą (podobnie jak we wszystkich in-
nych znaczeniach, które omawiam niżej), np.
„Urodziła się w wigilię Zwiastowania Panny
Marii, więc i daliśmy jej imię, jakie sobie przy-
niosła” (Ignacy Chodźko); „W wigilię ślubu
odbył się u Żeni tak zwany wieczór dziewiczy,
na który zaproszone zostały wszystkie znajo-
me jej panny” (Eliza Orzeszkowa).
Czuwanie, straż, posterunek
Słowo
wigilia
jest pochodzenia łacińskie-
go, w łacinie klasycznej
wigilia
to ‘czuwanie,
straż, posterunek’ (w łacinie kościelnej to
‘dzień poprzedzający ważne święto’), od łac.
vigil
‘czuwający, czujny’
5
. To znaczenie ist-
niało kiedyś w polszczyźnie; w
SJPD
określa
się je jako „dawne”, a ilustruje przykładem
z
Beniowskiego
Juliusza Słowackiego: „Tej
samej nocy jedni pastuszkowie w poleskiej
puszczy swą wigilię nocną odprawowali”.
Znaczenie „historyczne” to jednak ‘część
nocy równa 3 godzinom (według podziału
3
Słownik języka polskiego
, pod red. W. Doroszewskiego, t. I-XI, PWN, Warszawa 1958-1969 (dalej skrót:
SJPD); stąd pochodzą wszystkie cytaty z dawnych autorów.
4
Por. też J. Podracki,
Słowa i ludzie. Szkice o języku polskim i kulturze
, Warszawa 2003, s. 176.
5
Por. W. Boryś,
Słownik etymologiczny języka polskiego
, Wydawnictwo Literackie, b. r. w., s. 700.
10/2006
21
stosowanego przez starożytnych
Rzymian)”. Jak pisze Władysław
Kopaliński, w wojskowej służbie
wartowniczej noc podzielona była
na straże; w czasie każdej z nich
pełniła służbę jedna zmiana
6
. To
o takiej straży pisał Cyprian Nor-
wid:
Tylko straż nocna prawdę zna!…
itylko owi,
Co bruki pomiatają, między
zorzą bladą
A znikającej nocy cieniem, widzą życie!
Łacińską nazwę straży (
vigilia
) przejął
Kościół rzymskokatolicki. Zygmunt Gloger
podaje zresztą, że dawni chrześcijanie noc
poprzedzającą dni uroczyste spędzali
na czuwaniu i modlitwie. To uzasadniałoby
przejęcie tej nazwy.
Wreszcie ostatnie znaczenie omawianego
słowa to ‘nabożeństwo żałobne; modlitwa
za zmarłych’; dziś zwykle w liczbie mnogiej,
np. „W dniu pogrzebu uroczyste wigilie ża-
łobne celebrował sufragan gnieźnieński”
(„Słowo Powszechne”).
nym znaczeniu „historycznym” po-
winniśmy stosować wyłącznie for-
mę oryginalną
wigilia
.
Wiesław Boryś w swoim nowym
słowniku podaje, że postać
wilia
pochodzi od
wilija
, a ta od
wijilija
,
z
-j-
w związku ze średniowieczną
wymową łacińskiego
g
(jak w
ajent
:
agent
, daw.
jenerał
:
generał
). Wy-
raz zaś
Wigilia
(daw.
Wigilija
) po-
świadczony jest w polszczyźnie
od XVI w., a
Wilia
(dawniej
Wili-
ja
) od wieku XIV
7
.
Wspomniany wyżej rzeczownik
wieczerza
(w znaczeniu: ‘posiłek wieczorny, kolacja’)
to obecnie wyraz książkowy, rzadko używa-
ny. Przestarzałe są już dziś słowa:
wieczerzać
i
wieczerzowy
.
Wieczerza
pozostała żywa je-
dynie w połączeniach:
wieczerza wigilijna
czy
Ostatnia Wieczerza
8
.
Wsłownictwie religij-
nym stosuje się pisownię
Gwiazda Betlejem-
ska
(dużymi literami), traktując ją jako na-
zwę własną, a także dla odróżnienia
od
gwiazdy betlejemskiej
(małymi literami)
wznaczeniu ‘roślina, poinsecja’.
Wigilia i wilia
Warto jeszcze wyjaśnić oboczność form
wigilia
–
wilia
. Ta druga postać jest chyba
uproszczeniem, skróceniem
wigilii
;
wilia
to
obecnie postać bardziej potoczna, tym sa-
mym mniej uroczysta. Mówi się na przykład
o wieczerzy wigilijnej,
wieczorze wigilijnym
,
ale od formy
wilia
przymiotnika się nie two-
rzy, forma
wilijny
nie istnieje (pisał o tym
Witold Doroszewski w 1968 r.). Sądzę zresz-
tą, że ta postać używana jest współcześnie
coraz rzadziej. Nie ma natomiast wyraźnie
utrwalonej różnicy znaczeniowej między
obiema postaciami. W słownikach obydwa te
wyrazy bywają często traktowane jako jedno
hasło, w przykładach zaś nierzadko znacze-
nia się krzyżują. Myślę jednak, że w omawia-
Zbliża się Gwiazdka
Kłopot może nam sprawić zapisywanie
rzeczownika
gwiazdka
(
Gwiazdka
?), formal-
nie zdrobnienie od
gwiazda
. Ma on dwa zna-
czenia, które nas tutaj interesują: 1) ‘wigilia
i święta Bożego Narodzenia’, 2) ‘podarunek
wigilijny’ (tak w
USJP
). Porównajmy pisow-
nię w przykładach z tego nowego słownika:
–Smutna, wesoła, wojenna gwiazdka. Urzą-
dzić dzieciom gwiazdkę. Kupić coś komuś
na
G
wiazdkę.
– Gwiazdka dla dzieci. Przygotować komuś
gwiazdkę.
Winnych dużych słownikach języka pol-
skiego (np. pod red. H. Zgółkowej, pod red.
B. Dunaja) nie znajdziemy również rozróż-
nienia w zapisie – niezależnie od znaczenia
6
W. Kopaliński,
Słownik mitów i tradycji kultury
, PIW, Warszawa 1985.
7
W. Boryś, op. cit.
8
Obecnie obowiązuje pisownia wielką literą, jako nazwy „wydarzenia zbawczego” (por.
Zasady pisowni słow-
nictwa religijnego
, s. 29); w swojej książce zapisałem to wyrażenie małymi literami, zgodnie z regułami po-
przednimi.
22
Życie Szkoły
wyraz ten zapisywany jest małą literą. Jed-
nakże w nowych słownikach ortograficznych
ustala się odmienną pisownię w zależności
od znaczenia:
Gwiazdka
jako ‘wigilia i świę-
ta Bożego Narodzenia’ i
gwiazdka
jako ‘zwy-
czaj obdarowywania się prezentami’
9
. Zgod-
ne jest to z ustaleniami w
Zasadach pisowni
słownictwa religijnego
, gdzie sformułowano
tę regułę następująco: „Wyraz
gwiazdka
(
Gwiazdka
), który może być zarówno nazwą
dni świątecznych, jak i zwyczaju, zapisujemy
tak: w znaczeniu ‘dni świąteczne związane
zBożym Narodzeniem’ wielką literą, np.
Zbliża się Gwiazdka i najwyższy czas na to,
aby pomyśleć o sprzątaniu
; w znaczeniu ‘zwy-
czaj obdarowywania się prezentami na Boże
Narodzenie’ małą literą, np.
Od kilku mie-
sięcy byli na zasiłku dla bezrobotnych, dlate-
go ich dzieci otrzymały na gwiazdkę skromny
podarunek.
’
10
Poznali się na sylwestra
(potocznie też:
na sylwestrze
).
Do siego roku!
Wreszcie po udanej zabawie
witamy No-
wy Rok
(nie zaś:
spotykamy
), składamy ży-
czenia
szczęśliwego Nowego Roku
(nie:
ZNowym Rokiem!
). Jak widać, połączenie
Nowy Rok
zapisujemy od dużej litery. Przy-
pominam na zakończenie również pisownię
życzeń doczekania następnego roku, składa-
nych w Nowy Rok:
–
Do siego roku!
(z pisownią rozdzielną,
nie zaś:
Dosiego
), dosłownie: ‘do tego na-
stępnego, to jest przyszłego roku (obyśmy
szczęśliwie doczekali)’.
Wjęzyku staropolskim bowiem mieliśmy
zaimek
si
‘ten, ów, tamten’, w dopełniaczu
siego
(także:
sia
,
sio
), zachowane jeszcze
w dwóch innych potocznych wyrażeniach:
–Ato, asio
‘raz to, raz tamto’;
– Ni to, ni sio
‘coś niedającego się bliżej
określić; ni to, ni tamto’.
Bawić się na sylwestra
Tylko małą literą zapiszemy
opłatek
–ja-
ko nazwę spotkania, którego uczestnicy ła-
mią się opłatkiem i składają sobie nawzajem
życzenia, a także
choinkę
–jako nazwę zaba-
wy dla dzieci organizowanej w okresie Boże-
go Narodzenia i Nowego Roku:
– Po pracy wszyscy zebrali się na tradycyj-
nym opłatku.
–Zpowodu trudności finansowych zakład
nie zorganizował w tym roku choinki dla
dzieci swoich pracowników.
Od małej litery zapisujemy naturalnie
rzeczownik
sylwester
, w znaczeniu ‘bal, za-
bawa’ oraz ‘dzień 31 grudnia (kiedy wypada-
ją imieniny Sylwestra), zwłaszcza wieczór
i noc z 31 grudnia na 1 stycznia’. Poprawne
konstrukcje z tym wyrazem to np. (forma
biernika rzeczownika nieżywotnego równa
się w tym wypadku formie dopełniacza, tak
jak w rzeczownikach żywotnych):
–Bawić się na sylwestra (w sylwestra).
Iść, wybrać się na sylwestra. Wesoło (nie-
szczególnie) spędzić sylwestra.
prof. dr hab. JERZY PODRACKI
kie row nik Pra cow ni Ję zy ka Elek tro nicz nych
Środ ków Prze ka zu Wy dział Po lo ni sty ki UW
9
Por.
Wielki słownik ortograficzny PWN
, pod red. E. Polańskiego, Warszawa 2006, s. 236.
10
Op. cit., s. 16.
10/2006
23
[ Pobierz całość w formacie PDF ]