Żarna, SZKOŁA, FIZYKA, wynalazki
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Żarna
Starodawne urządzenie do mielenia ziarna. Pierwotne nieckowate żarna składały się z
okrągłego wgłębionego kamienia (piaskowca, gnejsu, granitu) i drugiego mniejszego,
kulistego tzw. rozcieracza. Pojawiały się one już w paleolicie i przetrwały do ok. 500 roku
n.e., sporadycznie np. w Ałtaju, nawet do dziś. Z nich zrodziły się żarna protorotacyjne
( oba kamienie jednakowe, dolny niewgłębiony), znane w Polsce ok. VII wieku p.n.e.
Znaczny postęp oznaczały żarna rotacyjne (obrotowe), powstałe około 500 lat p.n.e.(u
nas znane w I wieku p.n.e.), które w okresie rzymskim (I - IV wiek p.n.e.) wyparły
poprzednie i do dziś występują w wielu rejonach północnej Afryki, Europy i Azji. Składają
się one z dwóch kręgów kamiennych o średnicy 18 - 45 cm, nieruchomego leżaka i
ruchomego bieguna, wprawianego w ruch obrotowy długą, górnym końcem
unieruchomioną, drewnianą rękojeścią. Dla regulacji przemiału nasadza się na osi między
kamieniami drewnianą lub metalową poprzeczkę. Żarna umieszcza się na stojakach
(kadłubach), mających postać pudła, koryta, stołu z wgłębieniem na ziarno w blacie tzw.
duczą. Tatarzy i Baszkirowie posługują się od wieków żarnami drewnianymi, Chińczycy i
Japończycy pleciankowo - glinianymi wyłożonymi twardym drewnem. Rzymianie
skonstruowali żarna kieratowe o napędzie zwierzęcym (woły, osły), w średniowieczu
rozwinęły się z nich młyny wodne - koło wodne, i wietrzne
-
wiatraki
, w XVIII w. młyny
parowe, w XX wieku młyny o napędzie spalinowym i elektrycznym, wszystkie pracujące
na tej samej co żarna zasadzie - dwóch kamiennych grubych rowkowanych tarcz
mielących zboże.
W Polsce żarna obrotowe były do końca XI wieku jedynym urządzeniem do mielenia
zboża; od początku XII wieku zaczęły się rozpowszechniać młyny wodne, a do końca XIII
wieku wiatraki, głównie w Wielkopolsce. Pierwszy parowy młyn założyli w 1825 roku
bracia Łubieńscy w Warszawie na Solcu. Obok żaren, do obłuskiwania lub
śrutowania ziarna służyły stępy (na terenach Polski od pierwszego tysiąclecia
p.n.e.), czyli prymitywne moździerze składające się z kamiennej misy lub
wydrążonego drewnianego kloca oraz tłuczka, czyli stępora (podłużnego
kamienia lub drewnianej pałki). W Azji powstała z czasem i rozpowszechniła się
na inne kontynenty stępa nożna, której stępor poruszany był nogą; w Polsce
pojawiła się we wczesnym średniowieczu. Stępy są używane do dziś w
najbardziej cywilizowanych krajach europejskich, jak np. Szwajcaria, Austria,
Włochy, Czechosłowacja.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]