Żydzi egipscy wobec władców ptolemejskich (rekonesans źródłowy)(1), HISTORIA i różne historie, 03. ...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Studia Judaica
10: 2007 nr 2(20), s. 215-234
Przemysław Piwowarczyk
Uniwersytet Śląski, Katowice
Żydzi egipscy wobec władców ptolemejskich
ReKonesans źRódłowy
a sURvey of attitUdes of an egyPtian diasPoRa JewRy towaRd
Ptolemaic RUleRs
summary
the presence of Jews in egypt may be traced since irst half of 6
th
century Bc. they
served as soldiers and military settlers in Persian egypt as it may be clearly seen in the
light of papyri documents form elephantine. the number of Jews signiicantly grew
after the alexanders’ conquest of egypt. egyptian diaspora was the largest and the most
inluential in ancient mediterranean. in hellenistic milieu of Ptolemaic capital – alexandria,
developed also unique Jewish literary production written in greek. it included irst of all
greek translation of a Hebrew Bible – septuagint, but besides it also variety of literary
genres known in greek world.
in these works Jews presented quite a wide range of attitudes toward their pagan
kings. most of them were shaped in the spirit of an eulogy – in fact the monarch was an
only instance Jews might look for protection against hostile stances of egyptian natives and
greek elite. i focus my attention on few literary sources (to some degree also on dedicatory
inscriptions), especially such as:
Letter of Aristeas
and relation in Josephus’
Antiquitates
which however not originated in Ptolemaic egypt is very valuable in reconstruction of
attitudes of Jewish diaspora in it. i examine also some minor authors, like artapanus,
aristobulus and others.
wstęP
trwałą obecność Żydów w egipcie można datować od zdobycia Je-
rozolimy przez Babilończyków w 586 roku p.n.e., kiedy to grupa uchodź-
ców schroniła się w tym kraju.
w czasie rządów perskich Żydzi służyli
w armii oraz stanowili załogę twierdz, z których najlepiej znamy tę na
wyspie elefantynie, na której znaleziono wiele aramejskojęzycznych pa-
pirusów.
funkcjonowała tam również świątynia, w której składano oia-
Jer 44,1
imiona żydowskie pojawiają się również w aramejskojęzycznych papirusach
z okolic memis, pochodzących z okresu perskiego. e. sch�rer,
e. sch�rer,
The History of the Jew-
216
PRZemysław PiwowaRcZyK
ry. w 332 roku p.n.e. egipt wszedł w obręb państwa aleksandra wiel-
kiego, po którego rozpadzie, do 31 roku p.n.e., władała nim macedońska
dynastia Ptolemeuszów. co do liczebności Żydów w diasporze egipskiej
istnieją nie mniejsze rozbieżności niż odnośnie do ich liczby w Palestynie.
Pseudo-arysteasz określa liczbę Żydów deportowanych przez Ptolemeu-
sza i z Palestyny do egiptu na sto tysięcy.
3
filon podaje nieprawdopodob-
ną liczbę miliona Żydów w całym egipcie.
4
Z braku źródeł statystycznych
wszelkie próby obliczenia populacji żydowskiej w egipcie zdają się nie-
uprawnione.
5
Żydzi wchodzili w skład panującej grupy hellenów, która
nie ograniczała się do etnicznych greków, lecz obejmowała wszystkich
gotowych przyjąć greckie wzorce życia i kultury. w samej aleksandrii
tworzyli odrębną jednostkę polityczną, z wewnętrzną autonomią, tzw.
po-
liteuma
. na obszarze
chora
(czyli egiptu poza trzema
poleis
) żyli w roz-
proszeniu, czasem asymilując się nawet z egipskim otoczeniem. Żydów
można odnaleźć wśród przedstawicieli wszystkich zawodów, po pierwsze
jako żołnierzy, o czym jeszcze będzie mowa, ale też jako właścicieli okrę-
tów, pasterzy, rzemieślników czy członków aparatu administracyjnego.
w przypadku Żydów egipskich posiadamy unikalną spuściznę litera-
cką, która pozwala nam wejrzeć w to środowisko dokładniej niż w jaką-
kolwiek inną społeczność żydowskiej diaspory w antyku. na podstawie
najbardziej charakterystycznych źródeł przedstawiam postawy, które Ży-
ish People in the Age of Jesus Christ (175 B.C.-A.D. 135)
, t. 3.1, red. i uzup. g. vermes,
f. millar, m. goodman, edinburgh 1986, s. 39.
3
Aristeae epistula
13. Żydzi emigrowali również do egiptu z własnej woli, we-
dle Hekatajosa z abdery (na którego powołuje się Józef flawiusz), „wskutek zamieszek
w syrii” – iosephus flavius,
Contra Apionem
i 194.
4
Philo iudaeus,
Contra Flaccum
43; podaje on, że dwie z pięciu dzielnic alek-
sandrii były zamieszkane przez Żydów –
Contra Flaccum
55. filon podaje również, że
Żydzi zamieszkiwali egipt od wzniesień libii do granic etiopii –
Contra Flaccum
43.
Józef flawiusz oblicza ludność egiptu bez aleksandrii na 7,5 mln (iosephus flavius,
Bellum Iudaicum
ii 16, 4 (385)). Z kolei diodor sycylijski piszący na początku i w. n.e.,
szacuje ludność egiptu na 7 mln (diodorus siculus,
Bibliotheca historica
i 31) bez
aleksandrii, która miała liczyć ok. 300 tys. mieszkańców (diodorus siculus,
Bi-
bliotheca historica
Xvii 52).
5
Przychylam się tu do zdania v. tcherikovera,
Corpus Papyrorum Judaica-
rum
(dalej cPJud), t. 1
. Prolegomena
, Harvard, massachusets 1957, s. 4. v. tcherikover
uważa, że z braku źródeł statystycznych wszelkie próby obliczania populacji żydowskiej
w egipcie są nieuprawnione. należy przychylić się do tej opinii. Józef meleze-modrzejw-
ski szacuje liczbę Żydów w egipcie grecko-rzymskim na ok 3% ogółu mieszkańców
chora
i aleksandrii, to jest około 300 tys. osób (J. mélèze-modrzejewski,
Żydzi nad Ni-
lem. Od Ramzesa II do Hadriana
, Kraków 2000, s. 100).
ŻydZi egiPscy woBec władców PtolemeJsKicH
217
dzi przyjmowali wobec królów ptolemejskich, uosabiających niejako cały
aparat państwowy. dla rdzennych egipcjan Ptolemeusze, jak wszystkie
poprzednie rodzime i obce dynastie, byli faraonami o boskim statusie;
wśród ludności helleńskiej władcy propagowali kult własny jako państwo-
wy. Żydzi, nie mogąc – z racji swego ścisłego monoteizmu – uczestniczyć
w religijnym rytuale lojalności, aby nie popaść w konlikt z władzą, której
ochrony potrzebowali, musieli zapewniać monarchów o swym przywią-
zaniu na inne sposoby, czego ślady da się odnaleźć w źródłach.
i. międZy sePtUagintą a PtolemeUsZem vi
największym pomnikiem kultury Żydów egipskich jest bez wątpie-
nia grecki przekład Biblii hebrajskiej, zwany septuagintą. co do jej ge-
nezy wśród badaczy istnieją różnorakie hipotezy,
6
sama jednak antyczna
tradycja żydowska widziała w tym inicjatywę demetriusza z faleronu,
który korzystał z poparcia Ptolemeusza ii. najwcześniejszym źródłem
potwierdzającym tę tradycję jest spuścizna literacka arystobula
7
i
List
(pseudo-)Arysteasza do Filokratesa
, o których jeszcze będzie mowa przy
innej okazji. część współczesnych badaczy podtrzymuje w różnych wa-
riantach tezę o monarszym patronacie. e. Bickerman, idąc zasadniczo za
tropem
Listu
utrzymuje, że egipscy Żydzi nie dysponowali potrzebnymi
funduszami na realizację takiego celu.
8
Z kolei J. mélèze-modrzejowski
widzi w septuagincie, a dokładnie w torze, prawo obywatelskie (νομος
πολιτικος) Żydów, stosowane w praktyce ptolemejskiego wymiaru spra-
wiedliwości. Król mógł być zainteresowany tym, aby wobec ważnej gru-
py ludności, jaką byli Żydzi, stosować ich ojczyste prawa. musiały być
one jednak dostępne dla sędziów i urzędników państwowych w języku
greckim.
9
Bez wątpienia septuaginta zdradza pewne ślady politycznego
lojalizmu jej autorów. Znamienne, na co zwraca uwagę Bickerman, iż
werset Pwt 26,5: „ojciec mój aramejczyk, błądząc zstąpił do egiptu”
0
6
Zbiera je i syntetycznie prezentuje n.f. marcos,
The Septuagint in Context.
Introduction to the Greek Versions of the Bible
, Boston–leiden 2001, s. 53-66.
7
eusebius,
Praeparatio evangelica
Xiii 12, 2.
8
e. Bickerman,
The Septuagint as a translation
, w: tenże, studies
in Jewish
and Christian History
, t. i (
Arbeiten zur Geschichte des Antiken Judentums und des Chris-
tentums IX
), leiden 1976, s. 172.
9
J. mélèze-modrzejowski, dz. cyt.,
s. 134-145.
0
cytat za Bt wyd. iv.
218
PRZemysław PiwowaRcZyK
septuaginta przekłada na „ojciec mój opuścił syrię (Συριαν απεβαλεν)
i zszedł do egiptu”, co można odczytywać w kontekście ptolemejsko-
seleukidzkiej rywalizacji, która znalazła odzwierciedlenie nawet w re-
ligijnym tekście żydowskim.
Podobnie w Kpł 11,6, gdzie wymienione
zostają zwierzęta nieczyste, hebrajskie słowo oznaczające zająca (בְֶֶא)
nie zostaje oddane swym najprostszym greckim odpowiednikiem
lagos
(λαγως),
prawdopodobnie dlatego, że imię to nosił protoplasta dynastii
ptolemejskiej, zwanej właśnie od niego dynastią lagidów.
13
Późniejsza
już literatura rabiniczna roztrząsa kwestię wersetów zmienionych dla kró-
la Ptolemeusza (ימלת –
talmai
).
14
Piszący w iii lub ii w. p.n.e. artapanos,
15
przekazuje tradycję, któ-
ra przedstawia mojżesza jako herosa kulturowego, fundatora cywilizacji
w egipcie:
doszedłszy do wieku męskiego, obdarzył [mojżesz] ludzi wielu pożytecz-
nymi rzeczami. wynalazł bowiem okręty, machiny służące do podnoszenia
kamieni, egipską broń, urządzenia do nawadniania, machiny wojenne, a tak-
że ilozoię. Ponadto podzielił państwo na 36 okręgów administracyjnych,
a każdemu z tych okręgów wyznaczył boga, który tam miał być czczony,
kapłanów też nauczył hieroglifów – a były wśród nich koty, psy i ibisy.
wszystko to uczynił, żeby zachować potęgę jedynowładztwa chenefre-
sa, gdyż poprzednio niespokojne masy ludowe królów raz wypędzały, raz
z powrotem osadzały na tronie, i to najczęściej tych samych, lecz niekiedy
e. Bickerman,
From Ezra to Maccabees. Foundation of Post-Biblical Juda-
ism
, new york 1962, s. 73.
Zostało oddane przez �οιρογρυλλιος, które to zwierzę nie jest jednoznacznie
�οιρογρυλλιος, które to zwierzę nie jest jednoznacznie
�α�υπο�α
και �οιρογρυλλιον, co odpowiada hebrajskiemu �����-�א� תבֶנראת-�א�. Biorąc pod uwagę
και �α�υπο�α
, co odpowiada hebrajskiemu �����-�א� תבֶנראת-�א�. Biorąc pod uwagę
kolejność pojawiania się zwierząt rzeczywiście w tym fragmencie odpowiednikiem תבֶנרא
byłby �α�υπο�ος „włochatołapy”, tłumaczone jako królik. Z kolei drugie zwierzę ���� by-
„włochatołapy”, tłumaczone jako królik. Z kolei drugie zwierzę ���� by-
łoby �οιρογρυλλιος. skąd to przesunięcie nie potraię odpowiedzieć.
�α�υπο�ος „włochatołapy”, tłumaczone jako królik. Z kolei drugie zwierzę ���� by-
. skąd to przesunięcie nie potraię odpowiedzieć.
13
e. Bickerman,
From Ezra…
, s. 77.
14
g. veltri,
Libraries, Translations, and ‘Canonic’ Texts. The Septuagint, Aquila
and Ben Sira in the Jewish and Christian Tradition
, leiden–Boston, 2006, s. 100-134. au-
�οιρογρυλλιος. skąd to przesunięcie nie potraię odpowiedzieć.
au-
tor koncentruje się na kilku szczegółowych dyskusjach, dotyczących Rdz 1,1; Rdz 1,26-
27; 5,1b-2a; Rdz 2,2; Rdz 11,7; Rdz 18,12; Rdz 49,6; wj 4,20b; wj 12,40; lb 16,15; Pwt
4,19; 17,3.
15
The
Old Testament Pseudoepigrapha,
t. 2 , red. J.H. charlesworth,
Garden
City
, new york 1985, s. 891-903; J.m.g. Barclay,
Jews in the Mediterranean Diaspora
.
From Alexander to Trajan (323 BCE – 117 CE)
, Berkeley–los angeles–london 1996,
s. 127-132. 446; e. sch�rer, dz. cyt., s. 521-525.
, które to zwierzę nie jest jednoznacznie
identyikowane. Bickerman popełnia błąd tłumacząc to jako „rough foot”, które można
natomiast odnosić do paralelnego fragmentu z Pwt 14,7 gdzie występuje και �α�υπο�α
�α�υπο�α
�οιρογρυλλιον, co odpowiada hebrajskiemu �����-�א� תבֶנראת-�א�. Biorąc pod uwagę
ŻydZi egiPscy woBec władców PtolemeJsKicH
219
również innych. Z tych też powodów lud pokochał mojżesza, kapłani zaś
uznali go za godnego czci równej boskiej i nazwali Hermesem, to ostatnie
dlatego, że wyjaśnił im hieroglify.
16
dla artapanosa mojżesz to bohater nie tylko żydowski, ale przede
wszystkim dobroczyńca egiptu. mojżesz zapewnia stabilność władzy fa-
raona. nie odrzuca jego panowania, ale aktywnie je popiera. artapanos
daje w ten sposób czytelny komunikat, że Żydzi nie chcą podważać po-
rządku państwowego i religijnego w egipcie. są jego częścią i pozosta-
ją wiernymi sługami władców. Jako że porządek religijny i polityczny
stanowiły w monarchii Ptolemeuszów jedną całość, bardzo istotne staje
się uznanie przez artapanosa politeizmu. nie jest to oczywiście postawa
żydowskiej prawowierności.
Jeszcze dalej niż artapanos posuwa się dositheos, syn drimylosa,
który co prawda nie pozostawił po sobie żadnego dzieła, sam jednak
wspominany jest zarówno przez 3 mch, jak i przez dokumenty zacho-
wane na papirusach. wspinając się po szczeblach kariery administracyj-
nej, dositheos w roku 223/222 p.n.e. był kapłanem eponimem aleksan-
dra (chodzi o aleksandra macedońskiego) i Ptolemeuszy (jako bogów
adelfów i bogów euergetesów).
17
należy zaznaczyć, że funkcja kapłana
aleksandra należała do najwyższych. dość powiedzieć, że w chwili jej
utworzenia w 290 roku p.n.e. sprawował ją brat królewski – menelaos,
syn lagosa. dositheos miał uratować życie Ptolemeusza iv przed bitwą
pod Raią w 217 roku p.n.e. Zapewne był jednym z jego zaufanych; 3 mch
wspomina, że był to „z pochodzenia Żyd, który porzucił prawa i wobec
ojczystych przekonań stał się obcy”.
18
Badacze dość zgodnie identyikują
go z osobą znaną z papirusów.
19
wiemy, że porzucenie judaizmu nie było
Korzystam z przekładu z: a. Świ -
derkówna,
Bogowie zeszli z Olimpu. Bóstwo i mit w greckiej literaturze świata helleni-
stycznego
, warszawa 1999, s. 270.
17
cPJud. i 127d-e. Jako kapłana wymienia go również jedno z demotycznych ostra-
ków. Postać tę identyikuje się również w innych dokumentach papirusowych jako kró-
lewskiego hipomnematografa – sekretarza króla, cPJud. i 127a-127e; Papirus Rylands iv
576. na temat tej postaci patrz: cPJud, t. i., s 230-236. tam również papirusowe dossier
dositheosa.
18
3 mch 1,9. Korzystam z wydania:
Trzecia Księga Machabejska
, przeł. i komentarz
m. wojciechowski, w: tenże,
Apokryfy z Biblii greckiej
, warszawa 2001, s. 47-96.
19
o ile dositheos jest imieniem popularnym wśród Żydów (jest to imię niemal
wyłącznie żydowskie, odpowiednik hebrajskiego matatjahu), to drimylos pojawia się
w źródłach bardzo rzadko. czas powstania dokumentów pozwala identyikować dosit-
16
eusebius,
Preparatio
evangelica
iX 27, 9. Korzystam z przekładu z: a. Świ-
[ Pobierz całość w formacie PDF ]