Śliwerski, CZYTELNIA, Praca magisterska, Postrzeganie szkoły przez młodzież licealną, Artykuły - Szkoła
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
IKONGRESZARZĄDZANIAOŚWIATĄ,OSKKO,ŁÓDŹ,2729.09.2006
Bogusław Śliwerski
Nauczyciel jako zawód
Proponuję przyjrzeć się nauczycielowi w zakresie adekwatnym do leksykalnego
znaczenia pojęcia zawód, które ukazuje nam trojakie jego rozumienie:
1) zawód jako zespół specjalistycznych (fachowych, profesjonalnych) kompetencji
koniecznych do stałego wykonywania określonej pracy w celach zarobkowych lub w
ramach słuŜby społecznej;
2) zawód jako stan rozczarowania z wykonywanej pracy, czyli doświadczenie
nieziszczenia się, niespełnienia się kogoś w nim. Stan ten moŜe być wynikiem
rozczarowania tych, dla których jest on wykonywany, jak i odczuwany jako cięŜar, coś
bolesnego, przykrego, niepoŜądanego. Tę perspektywę odnajdujemy w sytuacjach, gdy
nauczyciel sprawia komuś zawód, gdy sam zawiódł czyjeś zaufanie, oczekiwania, nadzieje
lub teŜ gdy z racji jego wykonywania osobiście doznaje negatywnych stanów
emocjonalnych, psychicznych czy fizycznych itp.
3) zawód jako konkurowanie, współzawodniczenie z innymi profesjonalistami czy
społecznikami, to wchodzenie w
zawody
z
innymi, porównywanie się z nimi,
dorównywanie im lub oddawanie pola walki. Bycie nauczycielem to moŜność i/lub
konieczność współzawodniczenia z innymi (nauczycielami, nadzorem, uczniami, ich
rodzicami czy politykami oświatowymi), ale i z samym sobą.
I. Czy nauczycielstwo jest zawodem?
Zawodów tre
ść
w naturze le
Ŝ
y;
Serce dotrzyma
ć
lubi wi
ę
cej,
Lub obietnic przyjmcie połowy –
Ni
Ŝ
li przyrzekło najgor
ę
cej!
Uszanujcie
Ŝ
ten wiat sercowy,
T
ę
szlachetno
ść
, co chce by
ć
zbytkiem;
Lub obietnic przyjmcie połowy –
A zawód – b
ę
dzie nabytkiem!
1
Czy w przypadku nauczycieli mamy do czynienia z profesją? Zdaniem A.C.
Ornsteina i D.U. Levine’a ta grupa społeczna niestety, nie spełnia warunków, jakie stawia
się profesji, a mianowicie:
1. istnienie specjalistycznej wiedzy i umiejętności, które przekraczają wiedzę i
umiejętności laików;
2. poczucie słuŜby publicznej i pełne zaangaŜowanie się dla niej;
3. stosowanie badań i teorii w praktyce;
1
C.K. Norwid, Zawody (w:) Ksi
ę
ga cytatów z polskiej literatury pi
ę
knej, uło
Ŝ
ona przez Pawła Hertza i Władysława
Kopali
ń
skiego, PIW, Warszawa 1975, s. 344
OgólnopolskieStowarzyszenieKadryKierowniczejOświaty
ww.oskko.edu.pl
IKONGRESZARZĄDZANIAOŚWIATĄ,OSKKO,ŁÓDŹ,2729.09.2006
4. długi okres specjalnych praktyk;
5. kontrola nad licencyjnymi standardami i/lub nad wymaganiami umoŜliwiającymi
wejście do zawodu;
6. autonomia w decydowaniu o wybranych sferach własnej działalności zawodowej
7. przyjęcie odpowiedzialności za wykonywane działania i istniejący zbiór standardów
działań;
8. oddanie pracy i klientom;
9. wykorzystanie administracji do ulepszenia pracy profesjonalistów;
10. istnienie samorządów zawodowych (izb) dla członków danego zawodu;
11. organizacja oferująca akredytację dla indywidualnych profesjonalistów;
12. kod etyczny, pozwalający rozwiązywać sporne problemy związane z wykonywanym
zawodem;
13. wysoki poziom zaufania do kaŜdego pracownika danej profesji;
14. wysoki prestiŜ społeczny i wysoki status ekonomiczny pracowników.
2
Przypisanie tak licznych i zarazem wysokich standardów określonej grupie
zawodowej sprawia, Ŝe tylko nieliczne mogą się nimi poszczycić. Zdaniem amerykańskich
naukowców nauczyciele w ich kraju nie spełniają tych kryteriów, dlatego moŜna w
odniesieniu do tej grupy zawodowej mówić jedynie o quasi profesji. Wiele osób wykonuje
ten zawód bez odpowiedniego wykształcenia i licencji, nie ma teŜ precyzyjnych kryteriów
określających profesjonalną wiedzę i umiejętności do pełnienia roli nauczyciela, stąd i
oczekiwania wobec szkół wyŜszych w zakresie kształcenia do tego zawodu są niespójne i
niejasne. Wreszcie, na temat zawodu nauczyciela wypowiada się w tonie eksperckim
kaŜdy laik mimo, iŜ nie ma o tym Ŝadnego pojęcia.
Czy polscy nauczyciele mogą być zaliczani do profesjonalistów? Czy spełniają
powyŜsze kryteria? Wystarczy przyjrzeć się powyŜszym wymogom, by przekonać się, iŜ w
świetle róŜnych raportów z badań nie uzyskamy na to pytanie pozytywnej odpowiedzi. W
latach 1988-2002 wzrósł wśród pełnozatrudnionych odsetek nauczycieli z wyŜszym
wykształceniem z 53,2% do 89,5%, zaś odsetek pedagogów z wykształceniem średnim i
na poziomie studium nauczycielskiego zmniejszył się o 51,5 tys. osób.
3
Szczególnie
korzystne zmiany odnotowano w zatrudnieniu nauczycieli w szkołach podstawowych na
wsi, gdzie liczba osób z wyŜszym wykształceniem wzrosła w nich z 82,4% w roku 2000 do
88,9% w roku 2002.
4
W wyniku jednak procesu pauperyzacji z zawodu nauczycielskiego odchodzą
wysoko wykwalifikowani pedagodzy do przemysłu, administracji, przedsiębiorczości a
nawet polityki. Jednym z wskaźników występowania tego procesu jest od lat utrzymująca
się wysoka liczba nauczycieli uczących w polskich szkołach podstawowych głównego
przedmiotu niezgodnie z wyuczoną specjalnością oraz nauczycieli o niepełnym
wykształceniu średnim. Szczególnie niekorzystna sytuacja występuje w kształceniu
początkowym (od 1999 r. - zintegrowanym) w klasach I - III w szkołach podstawowych, a
2
J. Pr
ů
cha, Moderní pedagogika. V
ě
da o eduka
č
ních procesech, Portál, Praha 1997, s. 169
3
Nauczyciele w roku szkolnym 2002/2003. Na podstawie danych ze spisu nauczycieli dokonanego 1 pa
ź
dziernika 2002
r., opracowała Jadwiga Zar
ę
bska, Wydawnictwo ODN, Warszawa 2003, s. 83-84
4
tam
Ŝ
e, s. 85
OgólnopolskieStowarzyszenieKadryKierowniczejOświaty
ww.oskko.edu.pl
IKONGRESZARZĄDZANIAOŚWIATĄ,OSKKO,ŁÓDŹ,2729.09.2006
więc w okresie alfabetyzacyjnym dzieci, gdzie w roku 1996 na ogólną liczbę 83 tys.
zatrudnionych nauczycieli, zaledwie 41 tys. miało do tego wymagane kwalifikacje. Stan
ten uległ poprawie w 2000 r. wynosząc w nauczaniu zintegrowanym w 2000 r. wśród
zatrudnionych nauczycieli bez odpowiednich kwalifikacji 11, 4 tys. osób (w stosunku do
wszystkich nauczycieli tej specjalności - 79,4 tys.),
5
zaś w 2002 r. zmniejszył się do 8 tys.
osób (89,3 tys.).
6
W 2002 r. w szkołach podstawowych było relatywnie duŜo nauczycieli
pełnozatrudnionych uczących przedmiotu głównego niezgodnie ze specjalnością, a
mianowicie w zakresie: kształcenia zintegrowanego – 7.133 (w tym 883 bez specjalności),
przyrody – 4.509; matematyki – 2.388, języka polskiego – 1895, języka angielskiego –
1.852. Sytuację pogarsza fakt, iŜ uczyło jako przedmiotu dodatkowego niezgodnie ze
specjalnością w zakresie: kształcenia zintegrowanego – 662 nauczycieli, techniki – 4.147,
historii - 3.298, przyrody – 2.956, wychowania fizycznego – 2.177, matematyki – 1.717,
języka polskiego – 1.116, informatyki, technologii informatycznych – 2.508.
7
Badania biograficzne nad zawodem nauczyciela wykazują, Ŝe kompetencje w
zakresie działań pedagogicznych są nabywane przede wszystkim dzięki doświadczeniom
praktycznym w szkole. Zaskakująco małe znaczenie dla zdobywania umiejętności
pedagogicznych nauczyciele przypisują wykształceniu kierunkowemu w uczelni, praktyce
zawodowej podczas studiów, a nawet zinstytucjonalizowanym zewnętrznym formom
doskonalenia zawodowego.
8
Karl-Oswald Bauer i Andreas Kopka
9
doszli w swoich
badaniach do wniosku, Ŝe bez zmiany organizacji pracy
nie uda się rozwój
profesjonalizacji zawodowej. Ten bowiem wymaga częstszej obecności nauczycieli w
szkole, co z kolei pociąga za sobą konieczność minimalnego wyposaŜenia szkół (miejsca
pracy, PC, biblioteka, sale do pracy w grupach etc.) Poza tym profesjonalizacja nauczycieli
nie jest stanem, lecz procesem, który postępuje dzięki wykonywaniu zawodu. Proces ten z
jednej strony jest sprawą indywidualną konkretnego nauczyciela, z drugiej zaś przebiega
w systemie społecznym szkoły, na który takŜe oddziałuje. Profesjonalizacja zawodowa
nauczyciela jest dlatego czymś znacznie szerszym niŜ przyswajaniem wiedzy fachowej,
legitymizowanej przez poszczególne systemy i teorie kognitywne.
10
Dane porównawcze OECD z 2003 r. w zakresie poziomu wynagrodzenia
nauczycieli w przeliczeniu na godzinę nauczania i według poziomu kształcenia wykazują,
Ŝe zarobki nauczycieli w Polsce są najniŜsze.
11
Do tego dochodzi niepokojące zjawisko
oszczędzania przez gminy na nauczycielach. Dyrektorzy szkół są przez te władze
5
Nauczyciele w roku szkolnym 2000/01. Na podstawie danych ze spisu nauczycieli dokonanego 1 pa
ź
dziernika 2000 r.,
opracował Ignacy St
ę
pniowski, CODN, Warszawa 2001
6
Nauczyciele w roku szkolnym 2002/2003, op cit. s. 141
7
tam
Ŝ
e, s. 183.
8
S. Rüegg,
Professionalisierung des Lehrberufs und die Auswirkungen auf die Lehrerinnen- und Lehrerfortbildung,
Universität Bern (Abteilung Pädagogische Psychologie, Forschungsbericht Nr. 11), 1994
9
K.-O. Bauer, A. Kopka,
Vom Unterrichtsbeamten zur pädagogischen Profi-Lehrer-Arbeit auf neuen Wegen
, Jahrbuch
der Schulentwicklung, Band 8, Juventa Verlag, Weinheim 1994.
10
N. Landwehr,
Schulentwicklung. Was ist das?
, „Schweizer Schule”, Heft 4/1993
11
www.oecd.org/edu/eag2005
z dn. 18.09.2005 , s.9
OgólnopolskieStowarzyszenieKadryKierowniczejOświaty
ww.oskko.edu.pl
IKONGRESZARZĄDZANIAOŚWIATĄ,OSKKO,ŁÓDŹ,2729.09.2006
zobowiązywani do zatrudniania staŜystów, by ich zwolnić, gdy tylko awansują i zgłoszą się
po podwyŜkę. Ich miejsce zajmują kolejni staŜyści Oto przykład takiej sytuacji:
Ewa
Bartosi
ń
ska przez ostatnie trzy lata uczyła przedmiotów ekonomicznych w Policealnym
Studium Zawodowym przy Zespole Szkół nr 1 w Czeladzi (
Ś
l
ą
skie). W lipcu zdobyła
kolejny stopie
ń
awansu zawodowego - mogła zosta
ć
nauczycielem mianowanym. Oprócz
presti
Ŝ
u awans oznacza podwy
Ŝ
k
ę
. Od wrze
ś
nia 41-letnia Bartosi
ń
ska miała zarabia
ć
o
300 zł wi
ę
cej. Jednak tu
Ŝ
przed nowym rokiem szkolnym dyrektorka szkoły o
ś
wiadczyła,
Ŝ
e nie przedłu
Ŝ
y jej umowy o prac
ę
. - Jest pani dla nas za droga - usłyszała Bartosi
ń
ska.
Była cenionym pedagogiem, uczniowie maj
ą
o niej dobre zdanie. Przez lata dokształcała
si
ę
, uko
ń
czyła dziewi
ęć
ró
Ŝ
nych kursów. 14 pa
ź
dziernika miała dosta
ć
przyznan
ą
w
poprzednim roku szkolnym nagrod
ę
.
12
Przeprowadzone u progu reformy oświatowej przez Aleksandra Nalaskowskiego
badania wśród nauczycieli pracujących w szkołach na prowincji wskazują na to, iŜ dla 63%
z nich głównym źródłem wiedzy o współczesnym świecie było czytanie prasy codziennej.
Co piąty z respondentów nie przeczytał ani jednej ksiąŜki, zaledwie 29% sięgało po
literaturę ambitną (poezja, reportaŜe, publicystyka społeczno-kulturalna), zaś tylko 12%
wskazało, Ŝe czyta jakieś czasopismo zawodowe. AŜ 60% nauczycieli czytało tygodniki
popularne (z obszaru tzw. niskiej kultury), jak
Tina, Claudia,
ś
ycie na Gor
ą
co, Na
ś
ywo,
Cztery K
ą
ty
itp
.,
aniŜeli pismo czy ksiąŜkę podnoszącą ich kulturę edukacyjną.
13
W ciągu
ostatnich pięciu lat do momentu prowadzonych badań aŜ 73% nauczycieli nie było na
Ŝadnym seansie filmowym, ani na sztuce teatralnej. Słusznie zatem A. Nalaskowski
powątpiewał w moŜliwości zachęcania przez nich młodzieŜy do uczestnictwa w kulturze,
do sięgania po mądre lektury, do tłumaczenia waŜności teatru i sztuki w ogóle. Oceniając
swoje kompetencje pedagogiczne aŜ 78% wątpiło w swoje umiejętności wychowawcze w
stosunku do własnych dzieci, 67% badanych stwierdziło, iŜ nie przygotowuje się do pracy
(12% raz w tygodniu, 10% dwa razy w tygodniu, 6% trzy razy, zaś 4% cztery razy), zaś ich
obecność w szkole wpisana jest w ramy konieczności i tymczasowości.
14
Badani pedagodzy byli – zdaniem A. Nalaskowskiego - wtórnymi analfabetami, o
czym świadczyło nie tylko 476 błędów ortograficznych w wypełnionych przez nich
kwestionariuszach ankiet, ale i niedostateczne odpowiedzi na pytania testowe o osoby,
pojęcia i powszechnie uŜywane skróty. Tak np. mimo, iŜ 94% deklarowało wiarę w Boga,
to tylko 19% znało prawidłowy sens pojęcia
triduum paschalne
, zaś 33% znaczenie
pojęcia
konkordat
; 28% rozumiało pojęcie
proces legislacyjny,
30% -
alternatywno
ść
,
32%
potrafiło rozszyfrować skrót SLD, a 41% skrót SDRP i ROP
.
S
woj
ą
misj
ę
nauczyciele wydaj
ą
si
ę
pojmowa
ć
jako przenoszenie postaw ju
Ŝ
nieaktualnych (np.: lojalne
wykonywanie polece
ń
władzy, utrwalanie zastanego porz
ą
dku, funkcjonariusza
publicznego reprezentuj
ą
cego pa
ń
stwo, a nie obywateli etc.), których od nich nikt ju
Ŝ
nie
wymaga i nie oczekuje. Poczucie heroizmu mo
Ŝ
e wynika
ć
tu z trwania w
ś
wiecie
nieokre
ś
lonym i pełnym niezrozumiałych zmian, w którym jedyn
ą
zrozumiał
ą
i dost
ę
pn
ą
strategi
ą
jest bycie wci
ąŜ
takim i tym samym.
15
W świetle badań ElŜbiety Putkiewicz i Marty Zahorskiej polscy nauczyciele rekrutują
się w większości ze środowisk robotniczych i chłopskich, najczęściej słabo
wykształconych.
Mimo deklarowanego zadowolenia z pracy w szkole (zadowolonych około
90%) i z zawodu nauczyciela (65% - zadowolonych w stopniu du
Ŝ
ym i bardzo du
Ŝ
ym), na
12
J. Bujakiewicz, K. Piotrowiak, Nauczyciele zwalniani za awans,
z dn.
30.09.2004
13
A. Nalaskowski, Nauczyciele z prowincji u progu reformy lat 90., Toru
ń
1997, s.71.
14
A. Nalaskowski, Nauczyciele… op. cit.,
15
tam
Ŝ
e, s.116
OgólnopolskieStowarzyszenieKadryKierowniczejOświaty
ww.oskko.edu.pl
IKONGRESZARZĄDZANIAOŚWIATĄ,OSKKO,ŁÓDŹ,2729.09.2006
ogół (63%) odradzaliby swoim dzieciom podj
ę
cie podobnej pracy
.
16
Zawód nauczyciela
jest więc wciąŜ traktowany jako najprostsza droga przejścia do zawodów inteligenckich.
Jednak dla swych dzieci nauczyciele chcieliby lepszego zawodu i wyŜszej pozycji
społecznej.
W kaŜdym zdrowym społeczeństwie są zawody, które powinny się cieszyć
wysokim autorytetem i prestiŜem odgrywając istotną rolę w kształtowaniu sfery wartości,
norm etycznych i prawnych oraz stanowiąc dla ludzi punkt orientacyjny w Ŝyciu czy kreując
miejsca kształtowania się wzorów postaw odpowiedzialności obywatelskiej. Dostrzegalny
jednak wśród nich kryzys autorytetów moŜe mieć powaŜne skutki dla przyszłości kraju i
społeczeństwa.
17
W Polsce mamy do czynienia ze swoistego rodzaju paradoksem
społecznym polegającym na tym, Ŝe zawód nauczycielski uznawany jest przez opinię
publiczną za niezwykle uŜyteczny społecznie, ale zarazem naleŜy do jednej z wciąŜ nisko
opłacalnych (docenianych materialnie) profesji. Nauczyciele uzyskiwali bowiem przed
wprowadzeniem reformy i awansu zawodowego za swoją pracę 78,6% przeciętnego
wynagrodzenia w sferze materialnej. W jednym z licznych sondaŜy w 1996 r. nauczyciele
zostali uplasowani przez ankietowanych na II miejscu (28% wskazań) w społecznym
rankingu najbardziej prestiŜowych zawodów (za lekarzem - 68% wskazań, ale przed
adwokatem - 19%, oficerem wojska - 14%, dziennikarzem telewizyjnym - 10%, oficerem
policji - 6%, biznesmenem - 5%, inŜynierem - 5% i politykiem - 3%), o tyle juŜ tylko 7%
tych samych respondentów Ośrodka Badań Opinii Publicznej wybrałoby ten zawód dla
własnego dziecka (w tej konkurencji nauczyciela wyprzedzili: lekarz, adwokat, biznesmen,
inŜynier i oficer wojska).
18
Zdaniem Roberta Kwaśnicy nie jest moŜliwe pełne przygotowanie do pracy
nauczycielskiej, toteŜ rozróŜnianie w odniesieniu do tej grupy procesów kształcenia,
dokształcania i doskonalenia jest bezzasadne i wątpliwe. Nie moŜna przyjąć Ŝadnego
wzorca przygotowania zawodowego nauczycieli, który pozwoliłby na określenie wiedzy i
umiejętności, składających się na pełne kwalifikacje zawodowe, gdyŜ nauczyciel działa w
sytuacjach niepowtarzalnych, otwartych i oddziałuje na strukturę otwartą, częściowo
tajemniczą, niepoznawalną, jaką jest człowiek.
O pełnym przygotowaniu zawodowym
mo
Ŝ
na sensownie mówi
ć
w przypadku takich zawodów, które polegaj
ą
na wykonywaniu
zada
ń
wzgl
ę
dnie powtarzalnych i przewidywalnych, a przy tym wymagaj
ą
kompetencji
technicznych. W przypadku zawodu nauczyciela zało
Ŝ
enie o pełnym przygotowaniu
zawodowym pozostaje w sprzeczno
ś
ci z istota pracy nauczycielskiej. (...) kompetencje,
których ona wymaga s
ą
ze swej natury zawsze niegotowe, wci
ąŜ
niewystarczaj
ą
ce i
bezustannie pozostaj
ą
ce w ruchu, w rozwoju, stale wymagaj
ą
ce zmiany.
19
Nauczyciel oddziałuje na swoich wychowanków całym swoim bytem, poprzez
to, jakim jest człowiekiem, toteŜ przygotowanie do zawodu musi być całościowym i
procesualnym wspomaganiem jego rozwoju osobistego. Działalność
edukacyjna
prowadzona dla nauczycieli – oboj
ę
tne czy obejmuje kandydatów do tego zawodu,
nauczycieli pocz
ą
tkuj
ą
cych czy do
ś
wiadczonych – jest zawsze wspomaganiem ich
rozwoju,
które powinno uwzględniać:
a) rodzaj kompetencji, których rozwój ma promowa
ć
,
b) logik
ę
tego rozwoju i c) aktualne zaawansowanie w rozwoju tych nauczycieli, do których
jest kierowane.
20
Zawód nauczycielski wymaga - zdaniem R. Kwaśnicy - w pierwszej
16
E. Putkiewicz, K. E., Siellawa-Kołbowska, A. Wiłkomirska, M. Zahorska, Nauczyciele wobec reformy edukacji,
Warszawa 1999, s. 154.
17
A
leksander Smolar, Zaufanie publiczne poza polityk
ą
, w:
18
A. Paciorek, Nauczyciel uznawany i nie dopłacany, Rzeczpospolita 1996 Nr 240.
19
R. Kwa
ś
nica, Wprowadzenie do my
ś
lenia. O wspomaganiu nauczycieli w rozwoju, Wrocławska Oficyna
Nauczycielska, Wrocław 1994, s. 10
20
tam
Ŝ
e, s. 15
OgólnopolskieStowarzyszenieKadryKierowniczejOświaty
ww.oskko.edu.pl
[ Pobierz całość w formacie PDF ]