Średniowiecze, NAUKA, polski, Polski od średniowiecza do współczesności
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
#S1
1. Historiografia średniowieczna.
Dziejopisarstwo średniowieczne opierało się na przesłankach epistemologicznych,
zgodnie z którymi wiedzę pewną i niezawodną można uzyskać jedynie w wyniku poznania
bezpośredniego, czyli poprzez widzenie przedmiotu – ex visione – uczestnictwo w zdarzeniu
lub własna jego obserwację. Historiografia średniowieczna dzieliła się na dwa okresy:
historiografię wczesnośredniowieczną i historiografię dojrzałego średniowiecza.
Jednym z podstawowych założeń historiografii wczesnośredniowiecznej było
przekonanie, że zdarzenia dziejowe mieszczą się bez reszty w planie Opatrzności i poprzez
nie Bóg realizuje własne zamierzenia i decyzje. Postawa taka zwana prowidencjalizmem,
znamienna dla światopoglądu chrześcijańskiego, wywodziła się z historiozofii św. Augustyna.
Zgodnie z nią ludzkość, wedle boskiego planu, zmierza ku celowi ostatecznemu, jakim jest
powrót do stanu sprzed upadku człowieka. Wychodząc z tego założenia o boskiej ingerencji
w dzieje, piszący starali się selekcjonować zdarzenia, wysuwając na pierwszy plan fakty
niezwykłe.
Wydarzenia przeszłe miały służyć za wzór moralny teraźniejszości, a współczesnym
przypisywano analogiczną funkcję wobec przyszłości. Ta dyrektywa naśladowania
pozytywnych wzorów sprawiła, że historii nadawano sens budujący, a przedmiotem
zainteresowania historyka stawało się przede wszystkim to, co ciągłe i trwałe. Dlatego też nie
przywiązywano szczególnej wagi do dat, które były sygnałami jednorazowości i
niepowtarzalności zdarzeń. Funkcja dydaktyczna historiografii, jawnie wysuwana na
pierwszy plan, odsuwała w cień poznawcze walory dzieła.
Kronikarstwo dojrzałego średniowiecza podtrzymało i rozwinęło wszystkie istotne
właściwości historiografii ukształtowanej w poprzednim okresie, jednak można w nim
dostrzec pewne innowacje. W związku z ogólnymi przeobrażeniami mentalności społecznej
uległ zmianie stosunek historyków do przekazów źródłowych. Piszący mógł teraz zajmować
wobec źródeł postawę bardziej krytyczną i samodzielną.
Na dziejopisarstwo europejskie wieków średnich złożyły się różne formy
piśmiennictwa, wśród których miejsce uprzywilejowane zajmuje kronika, a obok niej
wymienia się roczniki (annales) oraz żywoty (vitae). Roczniki składały się z krótkich
informacji o wydarzeniach państwowych, kościelnych lub dynastycznych, przyrastających w
porządku czasowym.
Na żywotopisarstwo średniowieczne składały się zarówno
vitae
osobistości świeckich,
jak też biografie dostojników kościelnych oraz świętych i męczenników, tworząc tzw.
hagiografię.
Formą zasługującą na szczególną uwagę są
gesta
, będące opowiadaniami o czynach
cesarzy, królów, książąt, wodzów, a niekiedy także osób duchownych. Gatunek ten wywodził
się ze starożytności. W piśmiennictwie chrześcijańskim
gesta
łatwo przesycały treściami
hagiograficznymi. Formę
gesta
przybierały często kroniki narodowe przedstawiające dzieje
dynastii panujących.
Kronika średniowieczna, podobnie jak rocznik, zachowywała przeważnie układ
chronologiczny, jednak różniła się od
annales
zarówno zakresem informacji, jak też formą
przekazu, a nadto powiązaniem funkcji informacyjnych z artystycznymi oraz moralno –
dydaktycznymi.
Kronikarz przedstawiał fakty w porządku chronologicznym. Historiografia tamtego
okresu nie zawsze jest wiarygodnym źródłem poznania przeszłości, bowiem kronikarz
niejednokrotnie mieszał prawdę z baśniami i legendami, nie oceniał zdarzeń krytycznie, nie
stosował układu przyczyn i skutków. Często przywiązywano wagę do szczegółów, pomijając
fakty ważne dla historii; idealizowano obrazy. Kronikarze opowiadali się po stronie kościoła,
albo po stornie władzy. Od tego zależał charakter utworu – religijny albo świecki.
Wybitnymi dziełami historiografii średniowiecznej są kroniki: Galla Anonima,
Wincentego Kadłubka, Janka z Czarnkowa oraz XIII – wieczna
Kronika wielkopolska
.
Kronika Jana Długosza należy do najwybitniejszych dzieł historiografii tego okresu.
Kronika polska
Galla Anonima rejestruje legendy o początkach państwa polskiego
oraz dzieje królewskiego rodu Piastów. Szczególnie wiele miejsca poświęcił kronikarz
chwaleniu cnót rycerskich Bolesława Chrobrego i Bolesława Krzywoustego. Dzieło to
wzorowane na zachodnioeuropejskiej historiografii, zbliżone do epiki rycerskiej, powstało
podobno w latach 1112 – 1116.
Kronika
składa się z trzech części, III księga kończy się w
roku 1113 (zwycięstwo pod Nakłem) i nie jest skończona.
Z dworem Kazimierza Sprawiedliwego związany był Wincenty Kadłubek, biskup
krakowski. Dzieło swoje pisał na początku XIII wieku (obejmuje dzieje –
gesta
od czasów
bajecznych do 1202 roku). Jego kronika rezygnuje z rzeczowego ujęcia historii, zbliżona jest
do erudycyjnego traktatu moralno – dydaktycznego. Kadłubek realizuje znane w
średniowieczu zalecenie Cycerona, iż minione dzieje należy nie tylko opowiadać, ale i
upiększać (stąd legendy). Uważał, że historia musi być nauczycielką życia. Treść legend
O
Wandzie, która nie chciała Niemca
służyła przez długie wieki wychowaniu patriotycznemu
polskich dzieci.
Chronica Polonarum
składa się z czterech ksiąg. Autor podczas studiów poznał
tendencje panujące w ówczesnej historiografii europejskiej (francuskiej i angielskiej), stąd
doszukiwanie się związków własnego narodu ze starożytną Grecją i Rzymem, a także ze
Starym Testamentem
. Kronika cieszyła się popularnością, o czym świadczy duża ilość
zachowanych rękopisów oraz fakt, że w średniowieczu była w podręczniku szkolnym. Po raz
pierwszy została wydana drukiem w 1612 roku.
Kronika wielkopolska
powstała w końcu XIII wieku. Prawdopodobnie została spisana
przez kustosza katedry poznańskiej Godzisława Baszkę – człowieka znającego ówczesną
sytuacje polityczną (ostatni okres rozbicia dzielnicowego). Jest zwolennikiem zjednoczenia
państwa polskiego. Ideę tę odzwierciedla m. in.
Legenda o Lechu, Cechu i Rusie
. Autor
2
dokonuje selekcji materiałów źródłowych (roczniki kapituły gnieźnieńskiej i gdańskiej),
uwzględniając wydarzenia polityczne o szerszym zasięgu. Konsekwentnie wprowadza daty,
nie ogranicza się do opisywania czynów władców. Narrację historyczną wzbogacają ciekawe
podania i legendy. Kronika literacko, nie stanowi zwartego dzieła. Znajduje się w niej
zarówno wiele fragmentów wartościowych, rzeczowych jak i wstępnych szkiców
wymagających dopracowania.
Kronika Janka z Czarnkowa
– historyka z XIV wieku, duchownego, polityka,
zaufanego Kazimierza Wielkiego. Autor jest pierwszym polskim kronikarzem, który
dostrzegał w państwie problemy społeczne. Opisuje nie tylko rycerstwo i duchowieństwo, ale
także mieszczan i chłopów. Są to bardzo obiektywne relacje, obrazy z życia politycznego i
obyczajowego. Zniesławiony (posądzony o kradzież) opuszcza dwór.
U schyłku średniowiecza, w drugiej połowie XV wieku, pisze swoją kronikę Jan
Długosz (dyplomata, nauczyciel synów królewskich, pracownik kancelarii królewskiej).
Autor doprowadził dzieje Polski do 1480 roku. Z dużym znawstwem historyka korzystał
konsekwentnie z wiarygodnych tekstów źródłowych oraz dużej ilości dokumentów nie tylko
polskich, ale też obcych (krzyżackich, węgierskich, czeskich, litewskich). Oceniał je
krytycznie, starał się wykazać ich wiarygodność. Jego
Roczniki, czyli Kroniki sławnego
Królestwa Polskiego
zachowują układ kronikarski, przedstawiają całokształt badanych
procesów historycznych zachowując łańcuch przyczynowo - skutkowy. Rysuje się ton
patriotyczny jej autora. Jest to element bliższy epoce odrodzenia niż uniwersalizmowi
średniowiecza.
Literatura zachodnioeuropejska
Pieśń o Rolandzie
– jest to arcydzieło francuskiej epiki rycerskiej, powstałe w XI
wieku. Zaliczane jest do „chanson de geste” opisujących dzieje Karola Wielkiego – Roland
należy do kręgu rycerzy władcy. W utworze zawarto relację z epizodu wojennego – z
wyprawy Karola w 778 roku przeciw Saracenom.
Pieśń o Rolandzie
jest klasycznym
przykładem eposu rycerskiego, prezentuje dwa znane wzorce: rycerza i władcy. Opisany jest
tu także typ zdrajcy (Ganelon) i ukochanej Rolanda (Ody). Główny bohater eposu Roland,
zgodnie z obowiązującym wzorcem rycerza, jest: wierny królowi, religijny, waleczny,
odważny, zdolny do prawdziwej przyjaźni, do poświęceń w imię „słodkiej Francji”, dba o
dawanie innym dobrego przykładu, o sławę i o honor.
Do tego gatunku zaliczana jest także
Pieśń o królu Arturze i rycerzach okrągłego
stołu
,
Pieśń o Nibelungach, Pieśń o Cydzie.
#S2
2. Erotyzm w średniowiecznej literaturze świeckiej.
W średniowieczu literatura docierała nawet do tych, którzy nie nauczyli się czytać i
pisać. Utwory poetyckie były często śpiewane lub recytowane przy dźwiękach instrumentu
(lira, harfa, lutnia, wiola). Poeta często sam jest muzykiem, a nawet kompozytorem. Poezja
powstawał bardzo często podczas wędrówek. W każdym kraju liryków nazywano inaczej: w
południowej Francji – trubadurzy, którzy stworzyli tzw. poezję prowansalską, w której
kobieta staje się bezgranicznie uwielbianą, ale niedostępną kochanką. W północnej Francji
poetami byli truwerzy, w Niemczech – minnesingerzy, którzy zajmowali się poezją dworską,
w Norymbergi – meistersingerzy, którzy śpiewali poezję poważną. W Skandynawii -
Skaldowie śpiewali pieśni bohaterskie, miłosne i satyry.
Głównym motywem liryki, zwłaszcza prowansalskiej, jest niespełnienie. Trubadurzy
mówią o wielkiej miłości, która pozostanie związkiem dusz, a nie ciał. Taka miłość, miłość
dworska, wiąże się z pragnieniem zachowania czystości. Poeta idealizuje niedostępną albo
nieczułą na jego błagania kobietę (zwykle damą jego serca jest mężatka). Średniowieczna
poezja miłosna korzysta z dobrze znanej symboliki: ptakiem miłości jest słowik, ulubioną
3
porą zakochanych – wiosna, czerwień oznacza miłość już istniejącą, zieleń – narodziny
uczucia, błękit – wierność.
Najlepszym przykładem jest
Tristan i Izolda
. Jest to opowieść ludowa krążąca wśród
ludzi, o miłości zakazanej tytułowych bohaterów. Rycerz Tristan, w służbie króla Marka,
porywa dla niego księżniczkę Izoldę. Sam się w niej zakochuje, z wzajemnością, za sprawą
czarodziejskiego napoju. Miłość ta jest dozgonna, ofiarowana przez siły wyższe, skoro tak się
stało, to znaczy, że Bóg tak chciał. Lecz nie dane jest im być razem, gdyż Izolda jest króla
Marka, Tristan służy mu. Starają się walczyć, uciekają razem do lasu, lecz król Marek
znajduje ich (śpią razem oddzieleni mieczem) i zabiera Izoldę na dwór. Kiedy Tristan ginie,
umiera również Izolda. Zostają pochowani razem, a na ich grobie wyrasta krzak białej róży.
Księga tysiąca i jednaj nocy
W świecie tej książki pojęcie zdrady dotyczy tylko kobiety. Mężczyzna nigdy nie
zdradza, bo w sprawach miłosnych, wierność nie jest jego obowiązkiem. Wręcz przeciwnie,
wielożeństwo i posiadanie nałożnic, to znamiona dobrobytu. A jednak kobiety umieją dać
sobie radę, potrafią oszukać nawet dżina, gdyż jak powiada jedna z bohaterek: „Jeśli któraś z
nas, kobiet, czegoś pożąda, nic jej nie zdoła powstrzymać”. Tak stało się z żoną króla
Szaknija. Za romans zapłaciła głową. Od tej pory sprawiedliwy król zmienił się w upiornego
despotę: „Każdej nocy brał sobie dziewczynę nie tkniętą jeszcze, a pozbawiwszy dziewictwa,
polecał ją zabić przed upływem nocy. Trwało to trzy lata." Dopóki nie pojawiła się
Szeherezada – córka Wezyra.
Pieśni miłosne
List (do panienki)
– jest to list wierszowany (formy epistolograficzne). Motywy
treściowe: pochwała ukochanej, wyrazy tęsknoty, skarga na przeciwników i oszczerców,
prośby o wzajemność. W utworze panuje nieład, co sprawia wrażenie spontaniczności i
szczerości wypowiedzi. Pochwała ukochanej zajmuje najwięcej miejsca w utworze, autor
wychwala jej zalety duchowe i intelektualne oraz zewnętrzne.
„Pozdrawiam Cię Panno Godna,
wdzięczna, jasna, dorodna,
W Tobie moja chluba...”
„Tyś w cnocie Katonem,
W rozumie Platonem”
Helena jest „szlachcianek wzorem”, „górą cnót dostojną”, „szczytem dwornych
manier”, „gwiazdą wspaniałą”, „mądrą dzieweczką”.
Dalsze strofy i wersy są bardziej szczegółowe, przepełnione zmysłowością.
Zakochany chwali kolejno twarz, dłonie, ramiona, w ogóle całą postać i sposób poruszania się
dziewczyny. Uczucie przedstawione jest jako niewola, a zakochany jako więzień. Ukochana
dręczy i zabija swego wielbiciela „jak sroga żmija”. Wzajemnemu uczuciu przeszkadzają
nieprzyjaciele: wrogowie dziewczyny (skąpy ojciec młodzieńca). Wiele miejsca zajmuje
wspomnienie Krakowa, gdzie zakochani spędzali wspólnie szczęśliwe chwile. Helena została
w mieście, zaś chłopak musiał wrócić na wieś, powodowany skąpstwem ojca. W części
pożegnalnej pojawiają się typowe formy pożegnalne: „Na koniec, Bądź zdrowa”, a także
konwencjonalny, wierszowany, żartobliwy, lecz zaszyfrowany podpis:
„Tenci to rymował,
Który Cię miłował”.
W XIII wieku powstało dzieło „Roman de la Rose” Wilhelma de Lorrisa i Jana
Chopinela, które poprzez swą erotyczną tematykę wywarło ogromny wpływ na ówcześnie
kształtującą się arystokrację. Pierwszy z twórców był wierny ideałowi dworskiemu: poeta
dostaje się do ogrodu miłości otoczonego murem z wyobrażeniami cech antydworskich:
Nienawiści, Zdrady, Prostactwa, Pożądliwości, Świętoszkarstwa, Biedy i Starości. W
4
ogrodzie, do którego furtkę otwiera mu Lenistwo - przyjaciółka Wesołości, bohater podziwia
róże i zostaje ugodzony strzałą Amora. Ten zamyka mu serce, wyjaśniając mu przykazania
miłości, jej troski i dobra. Nagle przychodzą strażnicy róż i przepędzają poetę. Następnie
poeta powraca do ogrodu, całuje jedną z róż, a strażnicy budują wokół kwiatów wysoki mur.
Ta część utworu kończy się skargą kochanka.
Część druga (Chopinela?) mówi o ataku i zdobyciu różanego zamku. Nacechowana
jest cynizmem i chłodnym sceptycyzmem. Amor obawia się, że nie zdoła obronić róż,
powiadamia o tym swą matkę - Wenerę. Przysięga ona, że nie ścierpi wstydliwości u kobiet.
Amor składa tę samą przysięgę (że mężczyźni nie będą się wstydzili) i cała armia zostaje
zaprzysiężona. Natura w swej kuźni przy pracy nad utrzymanie gatunku uskarża się, że tylko
człowiek nie stosuje się do jej nakazów i powstrzymuje się od rozmnażania.
W teorii miłość „Roman ....” była dworna i szlachetna, jednak cnoty które trzeba
posiadać by dostać się do ogrodu nie są już jak w miłości dworskiej, lecz są arystokratyczne.
Należą do nich: beztroska, bogactwo, dworność, piękność, wrażliwość na przyjemności. Nie
ma tu (choćby kłamliwego) uwielbienia dla kobiety, raczej nieczuła pogarda. Wierność i
służba damie, jest już tylko środkiem służącym usidleniu kobiety.
Kilka lat później Krystyna de Pisau napisała w poetyckim liście do boga miłości,
skargę kobiet na kłamstwa i obelgi ze strony mężczyzn. Wyniknął z tego spór literacki, w
którym zabrało głos wielu zwolenników i przeciwników wizji miłości w ujęciu „Roman
de ...”
Istniała też twórczość będąca prymitywną formą erotyki, która upiększała samo
obcowanie seksualne. Fraissant opisał wesele Karola VI z Izabelą Bawarską składające się
głównie z obscenicznych scen. Podobnie jest w pieśni weselnej Deschampsa, gdzie para
wstępująca w związek małżeński nad ranem - od razu po śniadaniu idzie do łóżka.
Rozwinął się również nurt komiczno - erotyczny. Polegał on na symbolicznej aluzji do
spraw płciowych albo na obleczeniu miłości cielesnej w pojęcia związane z wykonywaniem
zawodu (polowania, muzyka, turnieje) a nawet z życiem kościelnym (nawet przedmioty
związane z religią kojarzyły im się z seksem).
Bardziej wyrafinowana alegoria kościelno - erotyczna rozwinęła się w odrębną
formę literacką. Wokół Karola z Orleanu powstał krąg poetycki, który ubierał opłakiwaną
miłość w formę klasztornej ascezy, liturgii i męczeństwa. Np. w poemacie „L’amout reudu
rozdier de l’obrwance d’amoure” opisane zostało przyjęcie zrozpaczonego kochanka do
klasztoru męczenników miłości.
Oczywiście w rzeczywistości wyglądało to zupełnie inaczej niż literacki ideał
(romantyczna fikcja literacka pomija egoizm, tragizm i zakładanie życia seksualnego w
średniowieczu)
* gatunek epitalamiczny – erotyka bezpośrednia – tematem jest całkowite i
najpełniejsze zaspokojenie
Erotyka pośrednia: tam – możliwość zaspokojenia, jego obietnica, pożądanie,
świadomość zbliżającego się szczęścia. Zawiera elementy etyczne: wierność, odwagę i
szlachetną subtelność.
#S3
3. Rodzaje i gatunki literackie żywe w literaturze średniowiecznej.
KRONIKI
Założeniem ideowym tej formy piśmiennictwa była koncepcja historii opierająca się
na przesłankach epistemologicznych, zgodnie z którymi wiedzę pewną i niezawodną można
uzyskać jedynie w wyniku poznania bezpośredniego: poprzez widzenie przedmiotu i
odpowiednio – przez uczestnictwo w zdarzeniu lub własną jego obserwację. Przedmiotem
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]