Żywicki J. Gdańsk w litografiach Jana Gumowskiego-Annales UMCS, artykuły
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
ANNALES
UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKODOWSKA
LUBLIN { POLONIA
VOL.I
SECTIO L
2003
InstytutSztukPi¦knychUMCS
JERZYYWICKI
Gda«skwlitograachJanaGumowskiego
Gda«skasDepictedinJanGumowski'sLithographs
Przyjazdowi Jana Gumowskiego, krakowskiego artysty, do Gda«ska
w1927r.przy±wiecaªkonkretnycel:ÿodkrycieiuwydatnieniewspaniaªych
pomników architektury polskiej z epoki zygmuntowskiej, tendencyjnie za-
cieranychiniszczonychprzezNiemców".
1
Osiemlatwcze±niej,postanowieniamitraktatuwersalskiego,utworzono
Wolne Miasto Gda«sk, oddane pod ochron¦ Ligi Narodów, niezale»ne za-
równo od Polski jak i od Niemiec.
2
Czas pokazywaª, »e decyzje podj¦te
w Wersalu | kompromisowe, jak si¦ wydawaªo obcym politykom | nie
tylko nienormalizowaªy wsposóbskuteczny polsko-niemieckich stosunków
wGda«sku,aleistwarzaªyzarzewienieustannychkoniktówiniepokojów.
3
O normalizacji nie mogªo by¢ mowy, gdy» gda«scy Niemcy nadal chcieli
trwa¢ przy Rzeszy, a Polacy rozgoryczeni byli tym, »e o losach ÿwrót Ko-
ronyPolskiej" zadecydowaªa mi¦dzynarodowapolityka idyplomacja,anie
polskieracjehistoryczneiekonomiczne.
4
OdchwiliutworzeniaWolnegoMia-
J.Gumowski,yciorys,Kraków24X1945,rkpswposiadaniurodzinyartysty.
S.Matysiak,
DziejeGda«ska
,[w:]
Gda«sk, jegodziejeikultura
,pr.zb.,Warszawa
1969,s.97{102,104.
Wydarzyªo si¦ w Gda«sku 1901{2000
, pr. zb. pod red. G. Fortuny i D. Tuska,
Gda«sk1999,s.32{87.
Okre±lenie ÿwrota Korony Polskiej" pochodz¡ z podtytuªu ksi¡»ki: F. Klein,
Gda«sk.Wrota KoronyPolskiej
,Warszawa1921.
48
Jerzyywicki
staGda«ska,jegoniemieckawi¦kszo±¢,d¡»¡cdonarzuceniamuczystonie-
mieckiegocharakteru,podejmowaªasi¦szereguprowokacjipolegaj¡cychna
systematycznym ograniczaniu polskichuprawnie«orazusuwaniuwszelkich
znaków±wiadcz¡cychohistorycznejª¡czno±cimiastazPolsk¡.Polacyswoj¡
nadziej¦narepolonizacj¦Gda«skaª¡czylizprzypominaniemjegowielowie-
kowychzwi¡zkówzojczyzn¡ieksponowaniem±ladówpolsko±ciutrwalonych
wjegozabytkach.
JanKantyGumowski,malarz,grakirysownik,urodziªsi¦20pa¹dzier-
nika1883r.wKro±cienkunadDunajcem.
5
ByªsynemFranciszkaGumow-
skiego(lekarzailiterata,uczestnikapowstaniastyczniowego)iJózefyzdomu
Stehr, a bratem Mariana | znakomitego numizmatyka i historyka, wie-
loletniego profesora Uniwersytetu im. M. Kopernika w Toruniu. Uczyª si¦
wKrakowie.Najpierwwsze±cioletnimgimnazjumidwuletniejszkoleprze-
mysªowej (gdzie ksztaªciª si¦ w zakresie budownictwa), nast¦pnie w latach
1902{1909 w Akademii Sztuk Pi¦knych. Podczas studiów znaczny wpªyw
wywarª na niego prof. Józef Mehoer, kªad¡cy specjaln¡ wag¦ na opano-
wanie rysunku,a wi¦c na sprawno±¢, która stanie si¦ podstaw¡ twórczo±ci
Gumowskiego.Niew¡tpliwiebyªpilnymstudentem.wiadczyotymsrebrny
medal, który otrzymaª w l905 r., oraz nagrody uzyskane za rysunki wie-
czornew1906i1907r.Jeszczejakostudentmiaªokazj¦uczestniczy¢wrze-
telnym, naukowym zgª¦bianiu dziejów ojczyzny. Zostaª zatrudniony przez
Muzeum Narodowe w Krakowie przy inwentaryzacji zabytków i pod kie-
runkiemznakomitychhistorykóworazhistorykówsztuki(m.in.F.Piekosi«-
skiego,S.Krzy»anowskiego,F.Kopery,A.Chmiela)zaznajamiaªsi¦zesfra-
gistyk¡, heraldyk¡ i histori¡ sztuki. Pracowaª nad rekonstrukcj¡ insygniów
koronnychorazilustrowaªdzieªoWittygaopiecz¦ciachmiastpolskich.Wy-
dajesi¦,»eteró»norodnepracehistoryczneniemogªypozosta¢bezwpªywu
HasªabiograczneJ.Gumowskiegozamieszczaj¡: U.Thieme,F.Becker,
Algemei-
nes Lexikon der bildenden Kunstler von der Antike bis zur Gegenwart
, t. 15, Leipzig
1922 (oprac. A. Wa±kowski);
Polski sªownik biograczny
, t. 9 (oprac. K. Buczkowski);
Sªownikartystów polskich iwPolsce dziaªaj¡cych
,t.II(oprac.E.Szczawi«ska).Tamte»
odsyªacze do kolejnych wskazówek bibliogracznych. Zob. ponadto: A. Sieradzka,
Jasna
Góra w litograach Jana Kantego Gumowskiego
, ÿStudia Claromontana" 1989, R. X,
s. 385; W. Wyganowska,
Sztuka Legionów Polskich 1914{1918
, Warszawa 1994, s. 115;
J. ywicki,
Lublin w litograach Jana Gumowskiego
, [w:]
Ikonograa dawnego Lublina,
Materiaªyzsesjipodred.Z.Nestorowicza,Lublin1999,s.59{61;W.Wyganowska,
Sztuka
Legionów Polskich 1914{1918
, Warszawa1994, s.115;W.Milewska, M.Zientara,
Sztuka
LegionówPolskichijejtwórcy 1914{1918
,Kraków1999,
passim
.
Gda«skwlitograachJanaGumowskiego
49
najegoprzyszª¡prac¦artystyczn¡. Zpewno±ci¡wyrobiªywmªodymarty-
±cieupodobaniedostudiównaddawn¡architektur¡ich¦¢jejuwieczniania.
Uko«czywszystudiawAkademii,przezkrótkiczaspracowaªwwarszawskiej
wytwórni witra»y W. Skibi«skiego, po czym zostaª nauczycielem rysunku
w Pa«stwowej Szkole Przemysªowej w Krakowie. Dzi¦ki stypendiumCzar-
toryskich odbywaª studia artystyczne we Wªoszech (w latach 1911{1912),
orazwMonachiumiPary»u(wlatach1913{1914). Popowrociewst¡piªdo
ÿStrzelca",wktórymnosiªpseudonimÿRolicz".WokresieIwojny±wiatowej
walczyªwIBrygadzieLegionów. Braªudziaªrównie»wwalkach zUkrai«-
camiorazwwojniepolsko-bolszewickiej.Materiaªyarchiwalnezgromadzone
w Centralnym Archiwum Wojskowym w Warszawie pozwalaj¡ prze±ledzi¢
jegodªugiszlakbojowy.Rozpocz¡ªgo6sierpnia1914r.odmarszunaKielce
w ramach IV baonu. Od 20 sierpnia 1914 r. byª podocerem »andarmerii
I Brygady, a od grudnia wachmistrzem. W listopadzie 1915 r. braª udziaª
w ramach 3 pp I Brygady w walkach pod Kostiuchnówk¡ i na pozycjach
Jeziornywkompaniikarabinówmaszynowych.Wsierpniu1916r.traªdo
szpitala w Cheªmie. Od 1917 r. byª chor¡»ym w 2 pp M. ymierskiego,
a od jesieni 1917 r. referentem architektury w Centrum Odbudowy Gali-
cji.Wl918r.odnajdujemygowzaªodzepoci¡gupancernegoÿPiªsudczyk",
anast¦pniewdziaªaj¡cejnaWoªyniugrupieoperacyjnejgen.Karnickiego.
Wiadomote», »ebyªreferentemzabytków Naczelnego Dowództwa. Zasoby
CAWpozwalaj¡ustali¢ponadto,»ew1919r.miaªstopie«porucznika,oraz
»ewlipcu1919r.wcielonogodo13puªkuuªanówwile«skich.Odzako«cze-
niawojnyzbolszewikamimieszkaªz»on¡izdwomacórkamiwKrakowie.
AresztowanywczasieIIwojny±wiatowej,wkwietniu1942r.,byªwi¦ziony
przezdwamiesi¡cewO±wi¦cimiu.Zobozukoncentracyjnego zwolnionogo
dzi¦kiinterwencjirodzinyujednegozwpªywowychhitlerowców|dawnego
znajomego artysty ze studiów w Monachium.
6
Ci¦»ko choruj¡c od czasów
wojny,zmarªniedªugopojejzako«czeniu,6listopada1946r.Zostaªpocho-
wanynaCmentarzuRakowickim |bezimiennie,wgrobiezaprzyja¹nionej
rodzinyMalinowskich.
Niecodzi±zapomniana,awszechstronnatwórczo±¢plastycznaJanaGu-
mowskiego obejmowaªa malarstwo olejne i akwarelowe, rysunki oªówkiem
ipiórkiem,pracegracznewtechnicelitograi,anawetsporadycznepróby
Napodstawierelacjicórekartysty|JaninyGumowskiej-BorelowskiejzKrakowa
orazBarbaryGumowskiejzWarszawy.
50
Jerzyywicki
wzakresie rze¹by. Eksponowana przez artyst¦ na wystawach i parokrotnie
nagradzana na konkursach, znana byªa z pejza»y, kompozycji religijnych,
ilustracji do ksi¡»ek, dekoracyjnych fryzów architektonicznych, portretów
| czªonków rodziny i innych, niekiedy bardzo znanych osób, takich jak
JózefPiªsudski,MichaªymierskiczyGabrielNarutowicz.Najcz¦±ciejjed-
nakGumowskizauwa»anybyªjakoartysta-legionista,którypodczassªu»by
wojskowejwIBrygadzieportretowaªswoichdowódcówikolegów-»oªnierzy,
a tak»e uwieczniaª pejza»e pól bitewnych, sza«ców i wojennych obozów.
Jego prace z okresu I wojny prezentowane byªy na licznych wystawach.
Wielelatzaj¦ªaarty±ciepracanadzamówionymiprzezMinisterstwoSpraw
Wojskowych rysunkowymiiakwarelowymistudiami,wktórychnapodsta-
wiezachowanychszcz¡tków,¹ródeªikonogracznychorazrozlegªegoaparatu
historyczno-archiwalnego rekonstruowaª widok siedemnastowiecznego Kra-
kowaiWarszawy,dawnegoBieczaiTarnowa,atak»ekilkudziesi¦ciuzamków
iwarowniistniej¡cychprzedpotopemszwedzkimnapoªudniowo-zachodnich
terenachRzeczypospolitej. Prac¦ nadstudiamirekonstrukcyjnymizamków
polskich,któr¡zamierzaªkontynuowa¢równie»poIIwojnie±wiatowej,prze-
rwaªamu±mier¢.
Wkontek±cienaszegozainteresowaniatek¡
Gda«sk
szczególneznaczenie
madlanasjeszczeinnyobszartwórczo±ciartysty,obejmuj¡cycyklewidoków
znanych z autopsji zabytkowych ko±cióªków, mieszcza«skich domów i szla-
checkichdworków,kapliczek,starychspichrzy,detaliarchitektonicznychitp.
Prace tego typu przyniosªy mu pierwszy sukces w 1914 r., a wi¦c jeszcze
wpocz¡tkachtwórczo±ci,gdyzalitogra¦
Ko±cióªwRabce
izaautolitogra-
¦
Dom na rynku w Starym S¡czu
otrzymaª nagrody na zorganizowanych
w warszawskiej ÿZach¦cie": I Wystawie Graki Nowoczesnej (za pierwsz¡
prac¦)iwIIKonkursieim.HenrykaGrohmanna(zadrug¡).Niew¡tpliwie
sukcesytemiaªywpªywnadecyzj¦artystyorealizacjiszerokozakrojonego
wydawnictwa tek gracznych pt.
Motywy architektury polskiej
, po±wi¦co-
nychilustrowaniuzabytków architektury idawnegobudownictwadrewnia-
nego.Wykonuj¡cdoniegoilustracje,opracowywaªwtechniceautolitograi
jednobarwne,rzadziejbarwnekompozycje,ª¡cz¡cwnichnajcz¦±ciejwidoki
precyzyjnieoddanychbudowlizledwotylkozarysowanympejza»em,subtel-
nieodczut¡ro±linno±ci¡,niekiedyrównie»ztworz¡cymisztafa»sylwetkami
ludzi.Pierwszedwieteki|z1915i1917r.|obj¦ªywidokidrewnianych
chat oraz przydro»nych krzy»y i kapliczek, gªównie z terenów Kielecczy-
zny.Kolejnealbumypo±wi¦ciªarchitekturzeLublina(1918r.),JasnejGóry
(1926 r.),Gda«ska(1928 r.),Krakowa (dwukrotnie|wtekachzlat 1926
i1929)orazKrynicy(w1931r.).
Gda«skwlitograachJanaGumowskiego
51
Gumowskibyªznawc¡historiiswejojczyzny.Dokªadniezapoznawaªsi¦
zni¡conajmniejodlatstudenckich.Nietylkoznaªliczneopracowaniazza-
kresu polskiej historii i kultury, ale tak»e przeprowadzaª wªasne kwerendy
archiwalneitopogracznewmiejscachzwi¡zanychzdziejamiPolski.Wielo-
krotniewiedzahistorycznastanowiªapodstaw¦dlajegotwórczo±ciplastycz-
nej. Dlatego mo»na si¦ domy±la¢, »e tak»e przyjazd do Gda«ska starannie
przygotowaª zarówno pod wzgl¦dem topogracznym, jak i przede wszyst-
kimhistorycznym. Nie znamy lektur,które wcze±niej przeczytaª, zpewno-
±ci¡ byªo ich wiele.
7
Niew¡tpliwie zapoznaª si¦ z najnowsz¡ prac¡ swego
rodzonego brata, Mariana Gumowskiego, wybitnego heraldyka, sfragistyka
inumizmatyka,natematgda«skichherbów,piecz¦ci,medaliimonet.
8
Mógª
równie»przeczyta¢ prac¦
Gda«sk a Polska
, pisan¡przezSzymonaAskena-
zego, historyka i dyplomat¦, zanim jeszcze zapadªy postanowienia wersal-
skie.
9
Je±li tak, to znalazª w niej uzasadnienie praw dla restytucji Gda«-
skawgranicachPolski, atak»eapel,byÿpowróci¢Gda«skPolsce iPolsk¦
Gda«skowi".
10
Wydajesi¦jednak,»edlapó¹niejszejpracyartystywGda«-
sku wa»niejsze byªy jeszcze inne wydawnictwa | te, które uzasadniaj¡c
polskie prawa do Gda«ska, wskazywaªy jednocze±nie na relikty polsko±ci
utrwalonewjegozabytkach.Dotakichnale»e¢mogªanp.ksi¡»kaFranciszka
Kleina
Gda«sk. Wrota Korony Polskiej
,lubniewielka broszurkaautorstwa
AntoniegoChoªoniewskiego,krakowskiegoobro«cyprawpolskichdol¡ska
i Pomorza, opatrzona tytuªem
Gda«sk i Pomorze Gda«skie
i jeszcze wy-
mowniejszympodtytuªem
UzasadnienienaszychprawdoBaªtyku
.
11
Wybór
obiektów,któreGumowskipotemwGda«skuogl¡daªiuwieczniªwrysun-
kachmo»e±wiadczy¢,»ewyj¡tkowouwa»nieprzeczytaªt¦ostatni¡pozycj¦.
ÿBª¡dzimyulicamiGda«ska.Dziwnieswojskoczujesi¦Polakwtem
nie-
mieckim
mie±cie... |pisaªA.Choªoniewski|... pomimo,»erzadkotylko
dolecigod¹wi¦kojczystegoj¦zyka.Albowiemmarypolskiejprzeszªo±cisnuj¡
si¦tunaka»dymkroku[...]Na±migªejwie»ycudownegoratusza,wysoko,pod
chmurami,l±niponadmiastem zªoconypos¡g króla ZygmuntaAugusta[...]
Wksi¦gozbiorzeartysty,przechowywanymwKrakowieprzezjegorodzin¦,brakjest
pozycjiodnosz¡cychsi¦doGda«ska.Wiemyjednak,»eJ.Gumowskimiaªnawykstaªego
korzystania z zasobów krakowskich bibliotek, przede wszystkim Biblioteki Uniwersytetu
Jagiello«skiego. Tamzpewno±ci¡przygotowywaªsi¦dopracywGda«sku.
M.Gumowski,
Gda«skie herby,piecz¦cie,medaleimonety
,Lwów1927.
S.Askenazy,
Gda«sk aPolska
,Warszawa1919.
Ibid
.,s.157.
F. Klein,
op. cit
.; A. Choªoniewski,
Gda«sk i Pomorze Gda«skie. Uzasadnienie
naszych prawdoBaªtyku
,Kraków1919.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]