Życiński; Spór o istnienie świata w ujęciu konstruktywistycznego empiryzmu, Socjologia, Logika, Logika, ...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
ARTYKUŁY
ZAGADNIENIAFILOZOFICZNE
WNAUCE
VI/1984,s.41–50
JózefYCISKI
SPÓROISTNIENIEWIATAWUJCIU
KONSTRUKTYWNEGOEMPIRYZMU
EpistemologicznyoptymizmXIX–wiecznychautorówznalazłnajpeł-
niejszywyrazwmarksistowskiejteoriiodbiciaiwró»nychwariantachre-
alizmunaiwnego.Otym,»eepistemologiatabyłarównieoptymistyczna
conieuzasadniona,wymownie±wiadcz¡argumentyprzedstawionewart.
B.Kocheladrukowanymwtymnumerze„Zagadnie«”.Radykaln¡kontr-
propozycj¡wstosunkudonaiwnegorealizmubyłsolipsyzmgłosz¡cy,i»
jedynierealnes¡do±wiadczeniaindywidualnegopodmiotu.Znamienne
jest,i»wieluzwolennikówoptymistycznychepistemologiiwykazywało
du»ezainteresowaniesolipsyzmempoodkryciu,»eichwcze±niejszyopty-
mizmbyłnieuzasadniony.M.in.twórcaoperacjonizmuP.W.Bridgman
porefleksjinadkonsekwencjamitwierdze«G¨odlazastanawiałsi¦,czyod
ró»nychwariantówempiryzmubardziejuzasadnionyniejestsolipsyzm,
wktórymdowarto±ciowanes¡podmiotowo–subiektywneelementypo-
znania
1
.Wewspółczesnychkontrowersjachzzakresuteoriipoznaniapo-
stulatyzbie»nezzało»eniamisolipsyzmumo»naodnale¹¢wró»nychwer-
sjachsceptycyzmu.Jedenznajbardziejradykalnychwariantówtejfilo-
zofiiuzasadnianyprzyobfitymkorzystaniuzmetodfilozofiianalitycznej
stanowikoncepcjaabsolutnegosceptycyzmurozwijanaprzezP.Ungera
2
.
WymienionyprofesorfilozofiiwNewYorkUniversitypróbujeuzasadni¢
tez¦,i»»adnetwierdzenieniemo»eby¢traktowanejakoprawdziwelub
fałszywe,gdy»rozwijaneprzeznasinterpretacje±wiatas¡uzale»nioneod
UWAGA:Tekstzostałzrekonstruowanyprzypomocy±rodkówautomatycz-
nych;mo»liwes¡wi¦cpewnebł¦dy,którychsygnalizacjajestmilewidziana
(obi@opoka.org).Tekstelektronicznyposiadaodr¦bn¡numeracj¦stron.
1
WrecenzjiReflectionsofaPhysicistA.Mercierpiszezuznaniemofilozoficz-
nychinterpretacjachBridgmana,stwierdzaj¡c:„Przylekturzetejksi¡»kiuderzyło
mnieto,czegonieu±wiadamiałemsobiewcze±niejamianowicierealnamo»liwo±¢fi-
lozoficznegostanowiskazwanegosolipsyzmem.Bridgmanwydajesi¦reprezentowa¢
t¦drog¦my±leniaiszanuj¦gotymbardziej,»ejegoargumentys¡sensowneinies¡
nigdyprzedkładanedlasamychtylkoargumentów,cozdarzasi¦takcz¦stowkon-
wencjonalnychdysputachfilozoficznych”.
Science
,Czerwiec1956.
2
P.Unger,
Ignorance.ACaseforScepticism
,ClarendonPress,Oxford1975.
2 JózefYCISKI
wła±ciwychczłowiekowistrukturj¦zykowychimy±lowych.Uj¦cietakie
stanowinow¡wersjesolipsyzmu,wktórymzakwestionowanyzostajeza-
równorealizmontologicznyuznaj¡cyobiektywneistnieniestrukturnie-
zale»nychodludzkiej±wiadomo±ci,jakirealizmepistemologiczny—
orzekaj¡cymo»liwo±¢poznaniatychstrukturprzypomocywła±ciwych
człowiekowiprocedurpoznawczych.
Sceptycyzmisolipsyzms¡stanowiskamiepistemologicznymi,które
zezrozumiałychpowodównieciesz¡si¦popularno±ci¡w±ród„praktyku-
j¡cych”’przyrodników.Psychologiczn¡niemo»liwo±ci¡wydajesi¦upra-
wianiefizykiczychemiibezprzekonaniaorealno±ciistnieniaczynni-
kówpozapodmiotowych,tzn.transcendentnychwstosunkudostruktur
j¦zykowychidozbiorudanychempirycznychdost¦pnych
hicetnunc
konkretnemubadaczowi.Dlategote»zmy±l¡oprzyrodnikachwlatach
siedemdziesi¡tychwypracowanazostałateoriatzw.empiryzmukonstruk-
tywnego,którazzało»e«mastanowi¢kontrpropozycj¦zarównowobec
epistemologiipozytywizmu,jakiwszystkichodmianrealizmu.
I
GłównytwórcafilozofiikonstruktywnegoempiryzmuBasC.vanFra-
assenwychodzizzało»enia,i»empiryzmjestwła±ciwymstanowiskiem
wepistemologii,leczzostałonbł¦dnieprzedstawionywdorobkuem-
piryzmulogicznegoiwcze±niejszychpozytywistów.Fraassenprotestuje
przeciwrealistycznejepistemologiifizykibronionejprzezIsaacaLeviego
iWilfridaSellarsaazwłaszczaprzeciwteziegłosz¡cej,i»przyj¦cieuza-
sadnionychteoriinaukowychjestrównowa»neuznaniurealnegoistnienia
obiektówteoretycznychpostulowanychprzezteteorie
3
.Wbrewsolipsy-
zmowiuznajeonrealno±¢wynikówobserwacjiprzeprowadzanychprzy
pomocyzró»nicowanychtechnikiprocedur.Wynikitychobserwacjinie
prowadz¡jednakdolepszego,bardziejadekwatnegopoznaniaprzyrody
lecztylkodokonstrukcjinowych,corazbardziejwyrafinowanychinter-
pretacji.Winterpretacjachtychpojawiaj¡si¦corazbardziejskompliko-
waneterminyteoretyczne.Wyrazemnaiwno±cibyłoby,zdaniemFraas-
sena,przypisywanietymterminomistniej¡cychobiektywnieodpowied-
nikówfizycznych.Wepistemologiiznanajestbowiemtzw.zasadanie-
dookre±lono±ci(
underdeterminationprznciple
),któraorzeka,i»tensam
zbiórdanychempirycznychmo»nawyja±ni¢przypomocyniesko«czenie
wieluspójnychwewn¦trznieleczwzajemniewykluczaj¡cychsi¦interpre-
tacjiteoretycznych.„Istniejeniesko«czonyzbiórobiektówteoretycznych,
któreprowadziłybydotychsamychobserwowalnychzjawisk[...]przeto
3
BasC.vanFraassen,
TheScientificImage
,ClarendonPress,Oxford1980,7n.
SPÓROISTNIENIEWIATAWUJCIU... 3
powinni±mywierzy¢jedyniewzjawiskaizapomnie¢oukrytychpoza
nimiobiektach”
4
.
W±ródobiektów„skazanych”nazapomnieniewymieniaFraassen
atomy,cz¡stkielementarne,pola,siłyetc.S¡onewyrazempewnejkon-
wencjinarzuconejprzezparadygmatwspółczesnejfizyki,aleoznak¡na-
iwno±cimiałobyby¢przypuszczenie,i»wrzeczywisto±cipozaj¦zykowej
istniej¡realniecz¡stkiwirtualne,elektrony,itp.Jakielektronobserwował
Millikan,pytaautor
TheScientificImage
.Czybyłtoelektron,októrym
pisałRutherford,Bohr,LorentzczySchr¨odinger?Czywspółczesnepo-
twierdzeniaobserwacyjnemechanikikwantowejmaj¡jak¡kolwieksił¦do-
wodow¡?Swegoczasupotwierdzeniaobserwacyjnemiałaprzecie»teoria
flogistonu,za±vanLeeuwenhoekwwynikuobserwacjimikroskopowych
potwierdziłhipotez¦
humunculusa
„wykazuj¡c”empirycznie,i»wnasie-
niuznajduj¡si¦pełnecho¢mikroskopijniemałeformyistotludzkich.
Wanty–realistycznejfilozofiikonstruktywnegoempiryzmuteorie
traktowanes¡instrumentalistycznie.Trzebajeprzyj¡¢jakozłoko-
nieczne,je±lichcesi¦wogóleuprawia¢nauk¦;nienale»yjednakłudzi¢
si¦,»estanowi¡oneopisrzeczywisto±ci.Mi¦dzytzw.obiektywn¡rze-
czywisto±ci¡ateoretycznymiobiektamipostulowanymiprzezteoriena-
ukowepojawiasi¦epistemologicznaprzepa±¢,jak¡przezwycie»y¢mo»na
jedynieaktemwiary.Realistadecyduj¡cysi¦natenaktiprzypisuj¡cy
realneistnienieatomomwceluwyja±nieniaobserwowanychprocesów
porównywanyjestprzezFraassenadoteisty,którywskazuj¡c±ladyra-
cjonalno±ciwprzyrodzieformułujewniosekoistnieniuBogaStwórcy.
Wiarawistnienie±wiataopisywanegoprzeznauk¦jestdlakonstruktyw-
negoempiryzmujedyniezb¦dn¡hipotez¡,podobniejakdlaLaplace’ana
progunowejfizykizb¦dnebyłoodwoływaniesi¦dohipotezyBogawcelu
wyja±nianiazjawiskastronomicznych.WkonsekwencjiFraassenzaleca
agnostycyzmzarównowteologii,jakiwepistemologii.By¢mo»ejakie±
analogatyatomówrzeczywi±cieistniej¡wprzyrodzie.Apriorycznienie
mo»nategowykluczy¢.Nienale»yjednakłudzi¢si¦,»eichistnieniekon-
stytuowanejestprzezkolejneteorieatomistycznegoprogramubada«.
Teorietenieczyni¡atomówrealnymiztychsamychpowodówprzez
któretzw.dowódontologiczny±w.Anzelmaniemiałrealnegowpływu
naistnienieBoga.
Ameryka«skifilozofnaukiwswejkrytycerealizmuzpewn¡predy-
lekcj¡odwołujesi¦doanalogiimi¦dzyrealizmemiteizmem.Obna»aj¡c
brakidotychczasowychpróbuzasadnianiarealizmunadajeonargumen-
4
Por.GaryGutting,“ScientificRealismvs.ConstructiveEmpiricism”,
TheMo-
nist,(1972)337.
4 JózefYCISKI
tomzarealizmemposta¢
quinqueviae
±w.Tomaszaanast¦pniekryty-
kujejewpodobnysposób,wjakipozytywi±cikrytykowalimetafizyk¦
arystotelesowsko–tomistyczn¡.Podejmowanaprzezrealizmpróbaudo-
wodnieniaistnienia±wiatajestwedługniegoprzedsi¦wzi¦ciemrównie
beznadziejnymjakscholastycznepróbywykazaniaistnieniaBoga.Za-
miastmetafizycznycht¦sknotzaposzukiwaniemontycznychtre±cikry-
j¡cychsi¦zazjawiskamiFraassenproponujenow¡metafizyk¦zawieszo-
negos¡du,uzasadnian¡błyskotliwymiporównaniamiczyformułamilo-
gikimodalnej.Miejsceo±mieszonychtomistówizwolennikówrealizmu
zajmuj¡noweautorytety,w±ródktórychjakoautorzymaksymprawie
»efilozoficznychwymienianis¡cz¦stoOscarWildeiCharlesDaniels.
Odpierwszegoznichpochodzimottootwieraj¡ceostatnirozdział
The
ScientificImage
.Głosiono:„Jedyniepłytkieosobynieoceniaj¡napod-
stawiepozorów.Prawdziw¡tajemnic¡±wiatajestto,cowidzialne,nie
za±to,coniewidzialne”.CharlesDanielsjestzkoleiautoreminnego
mottawyra»aj¡cegotre±cibliskiefilozofiiFraassena.Mówiono:„Zawsze
mo»nałatwostwierdzi¢,czyludzieuprawiaj¡dobr¡filozofi¦.Robi¡to
wówczaskiedysi¦±miej¡”.Zachodziobawa,»ewkonstruktywnymem-
piryzmieobieprzytoczonewypowiedzipotraktowanezostałyzbytserio.
Itowła±niewmy±lkryteriumDanielsamo»eby¢słab¡stron¡filozofii
fizykiwwersjiFraassena.
II
Przyocenieepistemologicznychpropozycjikonstruktywnegoempiry-
zmunale»yzbada¢,czykierunektentłumaczywystarczaj¡cowszyst-
kiefaktytłumaczonewepistemologiirealizmuorazczyniewikłasi¦
przytymwwewn¦trznesprzeczno±ci.Podstawowymfaktemwymaga-
j¡cymwyja±nieniajestfaktteoretycznegorozwojunaukiiwzrostujej
pomy±lnychzastosowa«praktycznych.Faktten,zdaniemFraassena,nie
stanowibynajmniejargumentuzarealizmem,gdy»prawdziwenast¦p-
stwamog¡wynika¢przecie»zfałszywychprzesłanek.Dlategote»suk-
cesytechnicznychzastosowa«pewnychteoriiniedowodz¡nawetprzy-
bli»onejprawdziwo±citychteorii.Rozwójiupadekposzczególnychteorii
mo»nawgempiryzmuinterpretowa¢napoziomiesyntaktycznym,bezba-
daniaaspektówsemantycznychtowarzysz¡cychpytaniuopozaj¦zykowe
korektyposzczególnychteorii.Wuj¦ciutymnaprocesrozwojuideina-
ukowychrozci¡ganes¡Darwinowskiezasadywalkiobyt.Naukajest
specyficznymzjawiskiembiologicznym,swoist¡aktywno±ci¡ułatwiaj¡c¡
oddziaływanieorganizmuzjegootoczeniem.Normaln¡form¡rozwoju
naukijestzasadapi¦±ciikłów.Wnaukowejd»unglizwyci¦»aj¡teteo-
SPÓROISTNIENIEWIATAWUJCIU... 5
rie,któreokazuj¡si¦najbardziejdostosowanedookre±lonychwarunków.
Todostosowanieinaturalnaselekcjamaj¡całkowicietłumaczy¢procesy
zwi¡zanezrozwojemnauki.Tezagłosz¡ca,i»wwalceobytzwyci¦»aj¡
teorieopisuj¡cebardziejadekwatnierzeczywisto±¢,jestju»wyrazemme-
tafizykirównieoptymistycznej,codowolnej
5
.
Biologizuj¡cakoncepcjinaukijestotyleniekonsekwentna,»ew±ród
swychpodstawowychzało»e«przyjmujeDarwinowskieprawaewolucji.
Prawateza±nies¡zwykłymuogólnieniemwynikówobserwacji,lecz
maj¡charakterhipotetyczno–teoretyczny.Fraassenjestwi¦cniekonse-
kwentnykiedynajpierwkwestionujerealistycznycharaktertwierdze«
teoretycznych,nast¦pnieza±interpretujetetwierdzeniawsposóbreali-
styczny,gdytwierdzi,»enauka
rzeczywi±cie
rozwijasi¦tak,jakopisuj¡
toDarwinowskiezasadyewolucji.Zarzututegomo»nabyunikn¡¢,gdyby
przeredagowa¢j¦zykowowypowiedziFraassena,wyeliminowa¢znichpo-
równanianawi¡zuj¡cedoteoriiDarwinaiwskaza¢elementyformalno–
syntaktycznejakogłówneczynnikirozwojunauki.Wtakzmodyfiko-
wanymwarianciezarzutyprzeciwrealizmowibyłyby
ipsofacto
zarzu-
tamiprzeciwsemantycepodporz¡dkowuj¡cejpozaj¦zykowedesygnaty
wszystkimterminomteoriinaukowych.Pokusaczystosyntaktycznego
uprawianianaukiwydajesi¦jednakznacznieatrakcyjniejszadlalogików
imatematyków,zwłaszczazkr¦guformalistów,ni»dlaprzyrodników.
By¢mo»eFraassenowskaspecjalizacjawzakresielogikiwidocznacho¢by
wjegopracy
FormalSemanticandLogic
,sprawia,»echciałbyontrak-
towa¢formułynaukprzyrodniczychwpodobnysposóbjakformali±ci
traktuj¡formułylogiki.Tezagłosz¡ca,i»semantykajestbalastemteorii
naukowychjestrównieatrakcyjna,cobezpodstawna.WprogramieKoła
Wiede«skiegogłoszonorównie»wlatachtrzydziestychtez¦ozb¦dno±ci
semantyki.Poci¡gałaonapocz¡tkowowizj¡prostszejnauki,wolnejod
metafizyki,pó¹niejza±zostałazarzuconajakoniedaj¡cysi¦utrzyma¢
postulatukrytejwyrafinowanejmetafizyki.Podobnasytuacjazdajesi¦
zachodzi¢wkontrowersjirealizmuzkonstruktywnymempiryzmem.Oba
testanowiskawymagaj¡pewnegoaktuwiaryiosobi±cieobawiamsi¦,
»emocniejszejwiarytrzebaniedotego,bywierzy¢wrealno±¢±wiata,
leczdotego,byuwierzy¢wrozwójnauki,dokonuj¡cysi¦napodstawie
czystoformalnychkryteriów.
Drugimbrakiemkonstruktywnegoempiryzmujestwprowadzenie
ostrejdychotomiimi¦dzywynikamiobserwacjiainterpretuj¡cymijeana-
lizamiteoretycznymi.Przecenianiepierwszegoztychczynnikówwydaje
si¦w¡tpliwecho¢byztegopowodu,i»przeprowadzenienajprostszych
5
Por.G.Gutting,
ScisntificRealism...
,341.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]