Żydzi na Bliskim Wschodzie w XIX wieku, WIARA, Israel, różności
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Studia Judaica 2: 1999 nr 1(3) s. 25-39
Barbara StŒpniewska-Holzer
Warszawa
¯
YDZI NA BLISKIM WSCHODZIE W XIX WIEKU
Osadnictwo ¿ydowskie (pomijaj„c czasy biblijne) mia‡o miejsce
w wielu regionach Bliskiego Wschodu. Tradycyjnym terenem zasiedlenia
by‡ obszar Mezopotamii. Podobnie w Egipcie osadnictwo by‡o wcze
œ
-
niejsze, ani¿eli mia‡a miejsce diaspora. Ju¿ w okresie antycznym gmina
¯
yd
ó
w w Aleksandrii nale¿a‡a do jednej z liczniejszych i oddzia‡y-
waj„cych intelektualnie na inne
œ
rodowiska ¿ydowskie. Obecno
Ͼ
¯
yd
ó
w
w Egipcie mia‡a te¿ miejsce w czasach
œ
redniowiecznych, a panowanie
tureckie w niewielkim stopniu zmieni‡o sytuacjŒ tej grupy ludno
œ
ci.
1
W pierwszej po‡owie XIX w.
¯
ydzi zamieszkiwali g‡
ó
wnie Kair.
Aleksandria by‡a ma‡o znacz„cym miastem, o niewielkiej liczbie ludno
œ
ci,
zamieszka‡ym w wiŒkszo
œ
ci przez ludno
Ͼ
greck„. Tamtejsza kolonia ¿y-
dowska by‡a nieliczna. W latach dwudziestych dane francuskie szacuj„
liczbŒ
¯
yd
ó
w aleksandryjskich na 500 os
ó
b.
2
Tradycyjnie, od czas
ó
w
œ
redniowiecza
¯
ydzi zamieszkiwali w Kai-
rze we w‡asnej dzielnicy. Historia gminy ¿ydowskiej w najstarszej czŒ
œ
ci
Kairu Fustacie by‡a wcze
œ
niejsza ani¿eli pierwsze dokumenty z 750 r.
¯
ydzi byli tam wcze
œ
niej. Nie wiadomo nic poza tym, ¿e nosili specjalne
stroje i odgrywali aktywn„ rolŒ w gospodarce. Posiadane dane odno
œ
nie
liczby ludno
œ
ci ¿ydowskiej na terenie paæstw Bliskiego Wschodu maj„
charakter szacunkowy, poniewa¿ nie by‡o zwyczaju przeprowadzania spi-
s
ó
w w
œ
r
ó
d ludno
œ
ci paæstw muzu‡maæskich. Podawali je g‡
ó
wnie prze-
bywaj„cy na tych terenach Europejczycy. W koæcu XIX w. administra-
cja europejska w niekt
ó
rych obszarach wprowadzi‡a spisy powszechne,
1
Ibrahim Amin G h a l i: L
’É
gipte et les Juifs dans l
’
antiquitØ, w: tego¿: Le Monde
arab et les Juifs, Paris 1972, cho
æ
znacznie warto
œ
ciowsza jest praca N.A. S t i l l m a n a:
The Jews of Arab Lands, Philadelphia 1979 oraz S.D. G o i t e i n a: A Mediterranean So-
ciety, Berkeley-Los Angeles 1967.
2
F. M e n g i n: Histoire de l
’É
gypt sous le gouvernement de Mohamed-Ali ou rØcit
de ØvØnements politiques et militaires qui ont lieu depuis le dØpart de Fran
ç
ais jusq
’
au
1823, Paris 1823, t. II s. 280.
26
BARBARA ST˚PNIEWSKA-HOLZER
np. w Egipcie. W latach dwudziestych XIX w. liczebno
Ͼ
gminy kair-
skiej okre
œ
lano r
ó
¿nie. Wedle francuskiego podr
ó
¿nika, Mengin
’
a w Kai-
rze mieszka‡o 3 000
¯
yd
ó
w. Wedle Lane
’
a, angielskiego podr
ó
¿nika
i znawcy Bliskiego Wschodu, kt
ó
ry spisywa‡ swe informacje w latach
trzydziestych, w Kairze mia‡o ich mieszka
æ
5 000. Ten sam autor podaje
tak¿e nieco inne dane. Wedle nich kairskich
¯
yd
ó
w mia‡oby by
æ
20 000,
ale z g
ó
ry zastrzega‡, ¿e s„ to dane ma‡o wiarygodne.
3
Inny z Europejczyk
ó
w podaje zbli¿one dane, bo 4 000
¯
yd
ó
w za-
mieszkuj„cych Kair.
4
Liczba ta najprawdopodobniej dotyczy ca‡ej lud-
no
œ
ci wyznania moj¿eszowego, z r
ó
¿nych od‡am
ó
w mozaizmu, nie tylko
o wierzeniach ortodoksyjnych (rabbanit
ó
w), ale tak¿e i karaim
ó
w, kt
ó
-
rych szacowano na 1200 os
ó
b, cho
æ
inne
Ÿ
r
ó
d‡a zani¿aj„ ich populacjŒ
w Kairze do stu os
ó
b. Ca‡a ludno
Ͼ
Kairu w tym czasie liczy‡a od 250 tys.
do 300 tys., a Egiptu oko‡o 2 mln. Jak mo¿na siŒ z tych danych statys-
tycznych zorientowa
æ
, ludno
Ͼ
¿ydowska, zgromadzona w‡a
œ
ciwie w Kai-
rze, liczy‡a oko‡o dwu procent ludno
œ
ci miasta, a dwa promile ludno
œ
ci
Egiptu.
I. KAIRSKIE GETTO
We wcze
œ
niejszym okresie dzielnica ¿ydowska w Kairze znajdowa‡a
siŒ na po‡udniowo-zachodnich obrze¿ach starego Kairu-Fustatu, w s„-
siedztwie starej dzielnicy koptyjskiej. Lokalizacja ta trwa‡a jeszcze od
czas
ó
w wczesno
œ
redniowiecznych. Od XI w. dzielnica ¿ydowska podzie-
li‡a los ca‡ego Fustatu. Zosta‡a opuszczona, a getto znajdowa‡o siŒ ju¿
w p
ó
‡nocno-zachodniej czŒ
œ
ci miasta, w dzielnicy zwanej w
ó
wczas Az-
-Zuaila, a w nastŒpnych wiekach po prostu dzielnic„ ¿ydowsk„ (Harat
Al-Yahud). W po‡owie XIX w. szacowano spo‡eczno
Ͼ
¿ydowsk„ w Kai-
rze na 5-6 tys. Najliczniejsze by‡y rodziny miejscowe rabbanickie w licz-
bie 600, nastŒpnie 150 karaimskich oraz nieco przyby‡ych
¯
yd
ó
w w‡os-
kich i tureckich; w Fustacie wok
ó
‡ synagogi Ezdrasza mieszka‡o oko‡o
tuzina rodzin. Sytuacja demograficzna
¯
yd
ó
w kairskich zaczŒ‡a siŒ zmie-
nia
æ
w koæcu XIX i na pocz„tku XX w. Wraz ze wzrostem aglomeracji
miasta nast„pi‡ wzrost kolonii ¿ydowskiej w Kairze. W 1898 r. mieszka‡o
3
E.W. L a n e: Manners and Customs of the Modern Egyptians, written in Egypt
during the Years 1833-1835, London 1989, s. 33, 34, 545.
4
G. W i l k i n s o n: Hand-Book for Travellers in Egypt. Beeing a New Edition Cor-
rected and Condensed of
„
Modern Egypt and Thebes
”
, London 1847, s. 147.
¯
YDZI NA BLISKIM WSCHODZIE W XIX WIEKU
27
w Kairze 11489
¯
yd
ó
w, a w 1907 29207 os
ó
b.
5
W 1917 r.
¯
ydzi liczyli
w Kairze 34103 os
ó
b. pocz„tkowo posiadaj„cych obywatelstwo miejsco-
we, p
óŸ
niej, wraz z wydarzeniami wojennymi przyjmowali obywatelstwo
w‡oskie, francuskie i angielskie, wielu
¯
yd
ó
w by‡o pod opiek„ austriack„.
Ostatnie lata XIX oraz dwie pierwsze dekady XX w. charakteryzowa‡y
siΠnajbardziej dynamicznym wzrostem ludno
œ
ci ¿ydowskiej w Egipcie.
W latach 1897-1917 ludno
Ͼ
ta wzros‡a o 54%, podczas gdy ludno
Ͼ
koptyjska o 18%, a muzu‡maæska o 13%. Wi„za‡o siŒ to z wzrastaj„c„
migracj„
¯
yd
ó
w marokaæskich oraz inwestycjami
¯
yd
ó
w europejskich
w rozwijaj„cym siŒ obrocie kapita‡u.
6
W Kairze by‡o osiem synagog. Podobnie jak i pozosta‡e dzielnice
miasta, r
ó
wnie¿ muzu‡maæskie, dzielnica ¿ydowska by‡a obszarem zam-
kniŒtym i pilnie strze¿onym, zw‡aszcza w nocy. Wszystkie dzielnice Kairu
by‡y na noc zamykane, posiada‡y w‡asne bramy i s‡u¿bŒ porz„dkow„. Nie-
mniej jednak dzielnica ¿ydowska zwraca‡a uwagŒ europejskich przyby-
sz
ó
w do Kairu swoj„ nies‡ychan„ nŒdz„ mieszkaæc
ó
w. Ulice w niej by‡y
bardzo w„skie i brudne, z trudem w niekt
ó
rych uliczkach mog‡y wymi-
n„
æ
siŒ dwie osoby. Odleg‡o
Ͼ
pomiŒdzy domami wynosi‡a nieraz trzy
stopy. Podobne opinie by‡y przekazywane o domach
¯
yd
ó
w jemeæskich,
zamieszkuj„cych od wiek
ó
w obszar Arabii Po‡udniowej. Mieszkania Je-
menit
ó
w uwa¿ano za czyste, jednak¿e tylko wewn„trz. Na zewn„trz by‡y
w stanie okropnym, podobnie jak i wygl„d ich ubraæ, niewiele r
ó
¿ni„cy
ich od ¿ebrak
ó
w. Wedle muzu‡maæskiej interpretacji Koranu, istnia‡o
przekonanie, ¿e B
ó
g chcia‡, by
¯
ydzi pozostali biedni; niemal literalnie
traktowano w
œ
wiecie islamu te fragmenty Pisma. Podobnie, jak w Egip-
cie, tak i w Jemenie jednostka by‡a
œ
ci
œ
le uzale¿niona od administracji
lokalnej i centralnej, a ka¿dy pretekst by‡ dobry do ekspriopriacji mienia.
Nie by‡o wiŒc dobrze ukazywa
æ
swoje dobra nazbyt ostentacyjnie.
7
Ubiory
¯
yd
ó
w by‡y normowane przez przepisy su‡taæskie dla ca‡ego
imperium tureckiego, w odniesieniu do wszystkich innowierc
ó
w. Stoso-
wano je, by chrze
œ
cijanie i ¿ydzi odr
ó
¿niali siŒ strojem od muzu‡man
ó
w.
Nosili wiŒc oni turbany w kolorze niebieskim i czarnym, a ubrania w ko-
lorze ¿
ó
‡tym. Kobiety, podobnie jak muzu‡manki, nosi‡y zas‡ony na twa-
rzy. Opinie je
œ
li idzie o ubi
ó
r by‡y r
ó
¿ne. Jedni podr
ó
¿nicy pisali, ¿e
ubiory mŒ¿czyzn by‡y niedba‡e, a czasami wrŒcz brudne. W innych
5
M. C l e r g e t: Le Caire, Øtude de gØographie urbane et d
’
histoire Øconomique,
Le Caire 1934, t. I s. 215- 219.
6
J.M. L a n d a u: Jews in Nineteenth Century Egypt, New York 1969, s. 6.
7
S.D. G o e i t e i n: Jews and Arabs. Their Contacts through the Ages, New York
1955, s. 75
28
BARBARA ST˚PNIEWSKA-HOLZER
relacjach korespondenci zwracali natomiast uwagŒ na dba‡o
Ͼ
o stroje
i kosmetyki w
œ
r
ó
d ludno
œ
ci ¿ydowskiej.
8
Zapewne obie z przekazywanych opinii mog„ by
æ
prawdziwe, po-
niewa¿ jedni urabiali swoj„ opiniŒ, stykaj„c siŒ z ludno
œ
ci„ zamo¿n„,
znaj„c„ jŒzyki europejskie, a inni, jak Lane, kt
ó
ry wiele lat spŒdzi‡
w Kairze, napotykali tak¿e ludno
Ͼ
biedn„. Ponadto wystŒpowa‡y jeszcze
znaczne r
ó
¿nice w sposobie ubierania siŒ kobiet i mŒ¿czyzn. MŒ¿czy
Ÿ
ni
niejako ostentacyjnie pragnŒli ukazywa
æ
swoj„ ubogo
Ͼ
przed w‡adzami
i muzu‡manami, podczas gdy kobiety mog‡y sobie pozwoli
æ
na noszenie
ozd
ó
b, poniewa¿ kosztowno
œ
ci w postaci bi¿uterii damskiej nie podlega‡y
rekwizycji. Monety, a wiŒc g‡
ó
wny spos
ó
b tezauryzacji w tym czasie,
mog‡y by
æ
w ka¿dej chwili zarekwirowane przez samow‡adnych urzŒdni-
k
ó
w paæstwowych, dla kt
ó
rych prawo nie istnia‡o, zar
ó
wno w postŒpo-
waniu wobec muzu‡man
ó
w, jak i niemuzu‡man
ó
w.
¯
ydzi byli zobowi„zani do op‡at na rzecz miasta, p‡acili je muhtasi-
bowi, tj. g‡
ó
wnemu zarz„dcy targ
ó
w w mie
œ
cie, odpowiedzialnemu za
spok
ó
j i porz„dek na targowiskach. Obowi„zywa‡a op‡ata specjalna, po-
dobnie jak specjalne mieli kupcy ¿ydowscy uprawnienia, mianowicie
wolno im by‡o sprzedawa
æ
towary po cenach wy¿szych ni¿ innym kup-
com na targu. W zwi„zku z tym u ¿ydowskich handlarzy towary by‡y
nieco lepszej jako
œ
ci. Dotyczy‡o to zw‡aszcza sprzedawanych przez nich
owoc
ó
w.
¯
ydzi, jak wszyscy niemuzu‡manie, p‡acili pog‡
ó
wne, podobnie
te¿, jak chrze
œ
cijanie zwolnieni byli z tytu‡u tej op‡aty od s‡u¿by wojsko-
wej. W czasach panowania Muhammada Alego w Egipcie podatek ten
nie by‡ ma‡y.
9
Szczeg
ó
lnym odej
œ
ciem od zasady nieuczestniczenia
¯
y-
d
ó
w w s‡u¿bie wojskowej, by‡y pr
ó
by powo‡ania gwardii narodowej
w roku 1840, a wiŒc w dora
Ÿ
nej sytuacji politycznej, gdy Egipt okupowa‡
SyriŒ i PalestynŒ po zwyciŒskich walkach z Turcj„. Planowano wtedy
powo‡a
æ
pod broæ od 6 do 12 pu‡k
ó
w, ka¿dy po 4 000 ludzi. Pob
ó
r mia‡
obowi„zywa
æ
wszystkich raja (poddanych); dotyczy‡o to wiŒc te¿ chrze
œ
-
cijan i ¿yd
ó
w.
10
Jednak¿e ingerencja rz„d
ó
w europejskich i ich wp‡yw na
politykŒ wewnŒtrzn„ Egiptu sprawi‡y, ¿e projekt przesta‡ by
æ
aktualny.
II. ZAJ˚CIA
¯
YD
Ó
W ORIENTALNYCH
Ludno
Ͼ
¿ydowska najczŒ
œ
ciej trudni‡a siŒ handlem, ale nie by‡o to
jej wy‡„czne zajŒcie. CzŒ
Ͼ
z niej trudni‡a siŒ r
ó
wnie¿ produkcj„ rze-
8
E.W. L a n e, jw. s. 545;
„
Allgemeine Zeitung des Judentums
”
1838 nr 105.
9
E.W. L a n e, jw. s. 546.
10
„
Allgemeine Zeitung des Judentums
”
1840 nr 45.
¯
YDZI NA BLISKIM WSCHODZIE W XIX WIEKU
29
mie
œ
lnicz„. Tradycyjnym rzemios‡em w
œ
r
ó
d
¯
yd
ó
w by‡o z‡otnictwo i ju-
bilerstwo.
11
¯
ydzi czŒsto byli tak¿e t‡umaczami (drogmanami), tak¿e
w ambasadach i konsulatach. Wynika‡o to przede wszystkim ze znajo-
mo
œ
ci jŒzyk
ó
w orientalnych: arabskiego, tureckiego, perskiego oraz jŒzy-
k
ó
w europejskich: francuskiego, w‡oskiego, greckiego. ZajŒcia t‡umaczy
i przewodnik
ó
w
¯
ydzi dzielili z ca‡„ liczn„ grup„ innych nacji zwanych
Lewantyæczykami, jak Ormianie, Grecy i Europejczycy zorientalizowani
d‡ugoletnim pobytem w tym rejonie Morza
Œ
r
ó
dziemnego. Jednak¿e zna-
czenie
¯
yd
ó
w w roli t‡umaczy wynika‡o jeszcze z innego wa¿nego
wzglŒdu. CzŒ
Ͼ
z nich by‡a celnikami, ci za
œ
zwyczajowo dysponowali
kredytami dla mo¿nych, st„d kontakty do kredytodawc
ó
w sz‡y tak¿e przez
drogman
ó
w.
12
W koæcu XIX w.
¯
ydzi byli bankierami, wymieniaczami
pieniŒdzy, w‡a
œ
cicielami lombard
ó
w a wyksztacenie, kt
ó
re nabywali, po-
zwala‡o im na prace w konsulatach, czy administracji paæstwowej. Nie-
kt
ó
rzy z egipskich
¯
yd
ó
w zajmowali wysokie stanowiska w minister-
stwie finans
ó
w, jak Julius Blum w 1878 r., czy Seligman w 1883 r. Nie-
kt
ó
rzy bankierzy ¿ydowscy wspierali egipski ruch narodowy, podobnie
te¿ dziennikarze, jak Jakob Sanua.
¯
ydzi w koæcu wieku byli tu tak¿e
lekarzami, prawnikami i obejmowali inne wolne zawody.
13
Podobne zajŒcia prowadzili
¯
ydzi i w innych paszalikach imperium
tureckiego. W Syrii
¯
ydzi zajmowali siΠhandlem wraz z Frankami (zorien-
talizowan„ ludno
œ
ci„ europejsk„), miejscowymi Grekami i Ormianami.
Zar
ó
wno ¿ydzi jak i chrze
œ
cijanie byli w paszalikach syryjskich uprzywi-
lejowani wobec muzu‡man
ó
w przez rz„d turecki przy wydawaniu kon-
cesji handlowych. Wynika‡o to z ca‡o
œ
ci przyjŒtego systemu dzier¿aw na
dzia‡alno
Ͼ
handlow„ i rzemie
œ
lnicz„.
14
W Bagdadzie, trzecim co do
wielko
œ
ci mie
œ
cie najliczniej zamieszka‡ym przez
¯
yd
ó
w w imperium
osmaæskim, po Konstantynopolu i Tessalonikach, gdzie ¿y‡a zamo¿na
kolonia
¯
yd
ó
w, bo oko‡o 20 000 os
ó
b w latach piŒ
æ
dziesi„tych XIX wie-
ku, wielu z nich zajmowa‡o siŒ jubilerstwem, zw‡aszcza z‡otnictwem,
oraz operacjami finansowymi, ajota¿em. Spo‡eczno
Ͼ
¿ydowska w Bag-
dadzie posiada‡a wielu lekarzy, i znachor
ó
w
–
zawodu, kt
ó
ry tradycyjnie
cieszy‡ siŒ powa¿aniem w
œ
r
ó
d
¯
yd
ó
w od
œ
redniowiecza. Korzystali z ich
us‡ug nawet przedstawiciele klas panuj„cych. Inn„ specjalizacj„
¯
yd
ó
w
bagdadzkich by‡o malowanie na jedwabiu, umiejŒtno
Ͼ
, kt
ó
r„ przejŒli
11
A.A. P a t o n: A History of the Egiptian Revolution, London t. II, s. 284.
12
D e h e r a i n: L
’É
gypte turque. Histoire de la nation Øgyptienne, Paris, t. V s. 167.
13
J.M. L a n d a u, jw. s. 12-13.
14
C.F. V o l n e y: Voyage en
É
gypte et en Syrie, Paris 1959, s. 385.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]