świat u Kanta, Religia i filozofia, Kant Immanuel
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Diametros
nr 7 (marzec 2006): 22 – 36
Struktura i geneza
wiata w filozofii przedkrytycznej
Immanuela Kanta
Filip Kobiela
Pogl
dy Immanuela Kanta ewoluowały w czasie. Pedantycznie rzecz ujmuj
c,
mo
na wyró
ni
a
pi
faz jego twórczo
ci
1
:
1.
Okres bada
naukowych (do 1756 r.)
2
,
2.
Okres przedkrytyczny
sensu stricto
(lata sze
dziesi
te XVIII wieku),
3.
Rozprawa
De mundi sensibilis...
z 1770 r.,
4.
Okres krytyczny (od ukazania si
Krytyki czystego rozumu
w 1781 r.),
5.
Okres pokrytyczny (1796 – 1803)
3
.
Poni
ej omówi
, w porz
dku chronologicznym, trzy wa
ne dla obranej
problematyki prace nale
ce do pkt. 1 i 2; pisma te okre
lam jako przedkrytyczne.
Poruszaj
ca podobne zagadnienia łaci
ska rozprawa habilitacyjna Kanta
De mundi
sensibilis atque intelligibilis forma et principiis
(
O formie i zasadach
wiata dost
pnego
zmysłom oraz
wiata intelligibilnego
), bli
sza jest raczej pismom okresu krytycznego i
nie b
d
si
ni
tutaj zajmował
4
.
1
W. Tatarkiewicz podaje nieco inny podział, wymieniaj
c trzy fazy twórczo
ci przedkrytycznej
Kanta odpowiadaj
ce punktom 1-3. Płyn
ce st
d ró
nice nie s
jednak istotne. Por. Tatarkiewicz
[1997] s. 163-165.
2
Rozró
nienie wst
pnego okresu bada
naukowych i okresu przedkrytycznego jest problematycz-
ne gdy
, jak trafnie zauwa
a F. Copleston, Kant nie porzucił fizyki Newtona dla jakiej
innej teorii,
natomiast porzucił filozofi
Wolffa na rzecz swojej własnej filozofii krytycznej. Ponadto najwcze
-
niejsze pisma Kanta nie maj
wył
cznie naukowego charakteru, natomiast w okresie krytycznym
tak
e pojawiło si
kilka prac naukowych (np.
Über die Vulkane im Monde
z 1785 roku). Por.
Copleston [1996] s. 202-203.
3
Pó
ne notatki Kanta wydane z r
kopisów jako
Opus posthumum
(dzieło po
miertne), niektórzy
historycy okre
laj
mianem pokrytycznych. Zawieraj
one projekt przygotowywanego przez
Kanta dzieła dotycz
cego przej
cia od metafizyki natury do fizyki. Kant uwa
ał,
e dzieło to
b
dzie koniecznym uzupełnieniem
Krytyki czystego rozumu
, nie zd
ył go jednak uko
czy
. W
materiałach do przygotowywanego dzieła Kant poło
ył tak du
y nacisk na rol
konstruowania
do
wiadczenia przez podmiot,
e mo
na si
w nich dopatrzy
stanowiska zbli
onego do
idealistycznych systemów metafizycznych XIX wieku. Wymowa tych tekstów nie jest jednak
jednoznaczna. Problematyka czasu i przestrzeni i natury była w nich obecna, co przemawia na
rzecz tezy,
e Kant przez całe
ycie interesował si
t
problematyk
, i
e stanowi ona jedno z
najwa
niejszych wyzwa
dla jego docieka
filozoficznych.
4
Kant [1999].
22
Filip Kobiela Struktura i geneza
wiata w filozofii przedkrytycznej Immanuela Kanta
Pierwsza interesuj
ca nas rozprawa to
Gedanken von der wahren Schätzung
der lebendigen Kräfte und Beurteilung der Beweise
, stanowi
ca zarazem debiut Kanta;
ukazała si
ona w roku 1747. Praca ta, po
wi
cona polemice Kartezjusza z
Leibnizem dotycz
cej poj
cia sił przyrody, zawiera mi
dzy innymi rozwa
ania
dotycz
ce liczby wymiarów przestrzeni. Kant wspomina o swojej nieudanej
próbie dowodu trójwymiarowo
ci przestrzeni przez analogi
pochodz
c
z
arytmetyki: podobnie jak trzy pierwsze pot
gi s
proste i nieredukowalne do
ni
szych pot
g, a czwarta pot
ga, jako kwadrat kwadratu, jest redukowalna na
mocy definicji do pot
gi drugiej, tak hipotetyczny czwarty wymiar miałby by
redukowalny do ni
szych wymiarów. Kant nie wykluczał zatem istnienia
przestrzeni o innych własno
ciach i innej liczbie wymiarów ni
przestrze
Euklidesowa. Stwierdza nawet,
e nauk
o wszystkich mo
liwych przestrzeniach
byłaby „wy
sza geometria”. Doniosło
tej pracy polega na tym,
e zawiera ona
inn
hipotez
wyja
niaj
c
liczb
wymiarów przestrzeni. Kant, inaczej ni
Newton, rozpatruje przestrze
nie jako byt niezale
ny, lecz zale
ny od
wiata
fizycznego, a
ci
lej od praw fizyki: trójwymiarowo
przestrzeni miałaby wi
za
si
z prawem grawitacji. Rozumowanie Kanta jest nast
puj
ce
5
: zgodnie z prawem
grawitacji Newtona (F=GMm/r
2
) siła grawitacji jest odwrotnie proporcjonalna do
kwadratu odległo
ci pomi
dzy oddziałuj
cymi ciałami: F ~ 1/r
2
. Ubytek siły
zwi
zany ze zwi
kszaniem odległo
ci r jest zarazem wprost proporcjonalny do
pola powierzchni sfery (P=4pr
2
) o promieniu r. W zwi
zku z t
analogi
(trafn
,
gdy
fala grawitacyjna jest fal
kulist
), w przypadku
wiata dwuwymiarowego
wspomniany ubytek byłby proporcjonalny do długo
ci okr
gu o promieniu r, a
wtedy w prawie grawitacji zachodziłaby inna proporcjonalno
: F ~ 1/r. Mamy
tutaj do czynienia nie tyle ze
cisłym dowodem, co z po
rednim, opartym na
do
wiadczeniu uzasadnieniu trójwymiarowo
ci
wiata typu: „w naszym
wiecie
istniej
zjawiska i prawa, które miałyby inn
posta
w
wiecie o innej ilo
ci
wymiarów, a zatem nasz
wiat jest trójwymiarowy”. By
mo
e jednak rzecz ma
si
odwrotnie, i to posta
praw rz
dz
cych oddziaływaniami jest wtórna
5
Por. Liberkowski [1983].
23
Filip Kobiela Struktura i geneza
wiata w filozofii przedkrytycznej Immanuela Kanta
wzgl
dem liczby wymiarów przestrzeni
6
. Przynajmniej jednak wykazane zostało,
e liczba wymiarów przestrzeni jest zwi
zana z prawem grawitacji
7
. Jak wida
,
Kant odbiega tutaj od Newtonowskiego wyobra
enia przestrzeni jako pojemnika
całkowicie niezale
nego od znajduj
cych si
w nim ciał i rz
dz
cych nimi praw. Z
filozoficznego punktu widzenia istotne jest tutaj uj
cie tak fundamentalnej włas-
no
ci przestrzeni, jak
jest trójwymiarowo
, jako zwi
zanej z siłami przyrody.
Hipotezy Kanta s
bardzo nowoczesne i w pewnej mierze antycypuj
podej
cie do
przestrzeni fizycznej obecne w ogólnej teorii wzgl
dno
ci.
Jest rzecz
wielce interesuj
c
,
e w swojej pierwszej pracy Kant rozwa
a
hipotezy, które nauka wykorzystała wła
ciwie dopiero w XX wieku. Rozwa
a
tak
e hipotetyczne inne
wiaty, które miałyby by
odseparowane od siebie ze
wzgl
du na ró
n
liczb
wymiarów przestrzennych. Zastrzega jednak,
e s
to
tylko hipotezy, które by
mo
e odrzuci w wyniku dalszych rozwa
a
8
. Jak
wiadomo Kant w okresie krytycznym rzeczywi
cie odszedł od swoich niektórych
nowatorskich hipotez z najwcze
niejszego okresu twórczo
ci. Nie dokonało si
to
jednak poprzez odrzucenie tych hipotez w wyniku ich bada
, lecz raczej poprzez
zasadnicz
zmian
podej
cia badawczego z empirycznego na transcendentalne.
Najsłynniejsz
prac
Kanta z okresu przedkrytycznego jest wydana anoni-
mowo
Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels
(
Ogólna historia przyrody i
teoria nieba
)
z 1755 r. Kant podejmuje w niej prób
wyja
nienia genezy
wiata (a w
szczególno
ci układu planetarnego), opieraj
c si
mi
dzy innymi na zasadach
mechaniki Newtona. Podtytuł pracy brzmi:
Próba traktuj
ca o ustroju i mechanicz-
nym pochodzeniu całego gmachu
wiata wedle zasad Newtonowskich.
Jak zobaczymy, w
rzeczywisto
ci rozwa
ania Kanta stanowi
oryginalne poł
czenie teorii wirów
Kartezjusza z pewnymi elementami fizyki Newtona. Kant stwierdza,
e Newton
wyja
nił jedynie struktur
obecnej postaci układu słonecznego, nie podejmuj
c
kwestii jego historii. Istotnie, Newton postulował istnienie dokonywanych przez
6
Por. Mostiepanienko [1976] s. 8-9 i 25-30.
7
Powy
sze wywody Kanta znalazły interesuj
ce rozwini
cie w badaniach nad zasad
Huyghensa
dotycz
c
mechanizmu rozchodzenia si
fal – okazuje si
,
e zasada ta mo
e by
spełniona jedynie
w przypadku, gdy liczba wymiarów przestrzeni jest nieparzysta. Por. Grünbaum [1973] s. 330-332.
8
Por. Spira [1937].
24
Filip Kobiela Struktura i geneza
wiata w filozofii przedkrytycznej Immanuela Kanta
Boga systematycznych poprawek, koniecznych dla utrzymania stabilno
ci układu
planetarnego – z jego oblicze
wynikała bowiem niemo
no
trwałego funkcjono-
wania układu. Nie podejmował zatem próby wyja
nienia genezy układu planetar-
nego w j
zyku stworzonej przez siebie teorii, przyjmuj
c zamiast tego pewne
zało
enia teologiczne. Tak
e harmonia systemu planetarnego nasuwała my
l o
jego celowym urz
dzeniu, co w j
zyku fizyki oznacza,
e warunki pocz
tkowe nie
zostały wybrane przypadkowo. Poniewa
Newton granice mechaniki traktował
absolutystycznie – jako granice nauki w ogóle, tam gdzie ko
czył si
zakres mocy
wyja
niaj
cej teorii, wprowadzał Boga jako konieczne uzupełnienie naukowego
obrazu rzeczywisto
ci
9
.
Wró
my wszak
e do rozprawy Kanta, który starał si
poszerzy
zakres
czysto naukowych docieka
dotycz
cych historii
wiata. Według niego
wiat w
chwili stworzenia powinien by
maksymalnie prosty i dopiero pó
niej wyewoluo-
wa
do obecnej, zło
onej i ró
norodnej postaci. St
d bierze si
zamysł opracowa-
nia historii naturalnej, czyli mechanistycznego opisu powstania kosmosu. Zasady
mechaniki powinny słu
y
nie tylko do opisu ruchu ju
uformowanych ciał, lecz
tak
e do wyja
nienia ich genezy. Kant przypuszczał,
e poza naszym istniej
tak
e inne układy gwiazdowe. Przewidział równie
,
e ze wzgl
du na ogromne
odległo
ci dziel
ce je od nas, obserwowane przez teleskop b
d
wygl
dały jak
zamglone plamy (odkryte pó
niej i znane jako mgławice)
10
. Z tego wzgl
du Kant
nie uto
samiał układu słonecznego (Newtonowskiego „systemu
wiata”) z cało
-
ci
kosmosu, tak jak czyniła to wi
kszo
ówczesnych badaczy. Jego rozwa
ania
kosmogenetyczne s
, w uproszczeniu, nast
puj
ce: pierwotnym stanem stwo-
rzonego przez Boga
wiata jest chaotyczna chmura atomów (pył kosmiczny),
obdarzonych pewnymi własno
ciami, w tym siłami przyci
gania i odpychania.
Od tego momentu kosmos rozwija si
deterministycznie, bez boskich interwencji.
Wskutek działania sił przyci
gania tworz
si
wielkie skupiska cz
stek, tzw. ciała
centralne (ciałem centralnym naszego układu planetarnego jest Sło
ce). Gra sił
9
Współcze
nie w fizyce istnieje, wywodz
cy si
od Newtona, sposób
mówienia o Bogu, jako o
granicach danej teorii, jednak
e nie traktuje si
tych wypowiedzi dosłownie – por. Heller,
yci
ski
[1988].
10
Parnow [1971].
25
Filip Kobiela Struktura i geneza
wiata w filozofii przedkrytycznej Immanuela Kanta
przyci
gania i odpychania powoduje powstanie wirów wokół ciał centralnych, z
których z czasem wyłaniaj
si
planety i satelity tych
e planet. Omawiana
rozprawa Kanta zawiera tak
e hipotez
dotycz
c
pr
dko
ci pier
cieni Saturna,
potwierdzon
pó
niej eksperymentalnie przez astronoma J. Herschla
11
. Według
Kanta, w przestrzeni kosmicznej musiało uformowa
si
ciało o najwi
kszej masie
i sile przyci
gania. W ten sposób Kant unikn
ł gro
cego kosmologii Newtona
paradoksu grawitacyjnego: niestabilno
struktury równomiernie rozło
onych w
przestrzeni ciał niebieskich musi z czasem doprowadzi
do zagłady tej struktury.
Do rozwa
a
Kanta dotycz
cych ciała centralnego nawi
zał Karl Neumann, który
usiłował broni
idei Newtona. W jego teorii fizyczny sens ruchu absolutnego
mo
na utrzyma
przyjmuj
c istnienie tzw. ciała Alfa, z którym zwi
zany byłby
absolutny układ odniesienia. Owo ciało Alfa mo
na okre
li
jako Kantowskie ciało
centralne Wszech
wiata
12
.
W zwi
zku z mechanistyczn
teori
genezy kosmosu podj
ł Kant rozwa-
ania dotycz
ce niesko
czono
ci: niesko
czono
czasu i przestrzeni umo
liwia
kreacj
„nowych
wiatów”, czyli nowych systemów planetarnych. Pomimo ich
wielo
ci, kosmos jest jedno
ci
, co wynika z jedno
ci własno
ci obejmuj
cej go
przestrzeni. Niesko
czono
przestrzeni i czasu stanowi w tej mechanistyczno-
teologicznej koncepcji warunek konieczny zaistnienia stosunku
wiata do
niesko
czonego Stwórcy
13
. Monizm kosmologiczny jest
wiadectwem odej
cia
Kanta od wcze
niej rozwa
anych hipotez dotycz
cych istnienia wielu ró
nych
wiatów „zanurzonych” w przestrzeniach o ró
nej liczbie wymiarów.
Analogiczne idee niecałe pół wieku pó
niej (w roku 1796), rozwin
ł Pierre
Laplace. Według niego geneza układu słonecznego jest nast
puj
ca: rotuj
ca
chmura gazu zag
szcza si
wskutek ochładzania, a ze wzgl
du na jej ruch
obrotowy odrywaj
si
od niej pier
cienie, których fragmentacja prowadzi z kolei
do powstania planet
14
. Ze wzgl
du na podobie
stwo powy
szych teorii mówi si
11
Por. Kuderowicz [2000] s. 9.
12
Por. Stallo [1976] s. 305-307.
13
Por. Spira [1937].
14
Por. Heller,
yci
ski [1988].
26
[ Pobierz całość w formacie PDF ]