Żeromski Stefan - Poganin, Żeromski
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Poganin
Po nieustającym, kilkudniowym deszczu nadszedł dzień
niepogodny jeszcze, lecz cichy przecie i ciepły. Łagodny wiatr
zachodni darł jednolite sklepienie burych chmur na płyty
tytaniczne, kładł jednę na drugiej warstwami, tworząc z ich
krawędzi jakby wywrócone schody, od krańca widnokręgu do
bezkształtnej głębiny niebieskiej wiodące.
Szedłem miedzami i ścieżkami polnymi, których kierunek i
kształt pamiętałem, jak przez sen, z czasów dzieciństwa. To
ta sama uboga równina podlaska, z lekka powyginana w
płaskie zagłębienia łąk, w okrągłe wzgórza, te same
zmurszałe ze starości płoty z opadającymi żerdziami, te
same rokiciny, wikle i sity nad błotami, dalekie wydmuchy
szarego piasku i Bug jasnoniebieski - które śniły mi się
tylekroć.
W ciągu kilku lat ostatnich nie wyjeżdżałem zupełnie z
Warszawy i, żyjąc jej życiem, byłem "chory na Moskali", na
chorobę dziwną, nie dającą się określić, lecz bez wątpienia
wyniszczającą organizmy psychiczne tysiąca ludzi. Wytwarza
ona w jednostkach pewnego rodzaju melancholię, odrazę do
wszystkiego, cokolwiek się wszczyna, a jednocześnie
chorobliwą i bezradną nadwrażliwość na ludzką niedolę,
która nęka co godzina, codziennie, wszędzie toczy duszę jak
skir i równa się jakiemuś nieprzerwanemu szarpaniu żył.
Choroba ta nie jest ani sentymentalizmem, ani
szowinizmem, ani nienawiścią, ani miłością, lecz jest po
prostu głuchą i niemą rozpaczą umysłów. Pokazuje nicość
systematów myślenia, idei, ukochań, prac w pocie czoła, w
zaparciu się siebie, w obeldze i potwarzy, bohaterstw cicho
spełnianych, jak zbrodnie, poświęceń tajemniczych - uczy, że
jeden jest pewnik nieomylny, jeden cel i wynik wszystkiego:
"pożałujtie w żandarmskuju!"...
Był początek czerwca, żyta szły w słup i czarna fala goniła
już po ich powierzchni falę płową, na łąkach trawy po
deszczu puściły się bujnie, ostre żółte jaskry pokładły na ich
jasnozielonym tle smugi płomieniste, pachniały poziomki,
dojrzewające zioła i cały ten dziwnie wonny, nieujęty czad
wilgotnej łąki. Na czystych, małych kałużach wody
deszczowej wiatr wzdymał drobne, ciemnogranatowe fale, a
te kołysały rytmicznie badyle mietlicy z długimi ościami u
plewek kwiatowych i grube, pozginane sitowia. Cisza,
nareszcie cisza, samotność i pola!
Zapuszczona i ledwie widoczna ścieżka szła wzdłuż rzeki, nad
którą zwieszały się gęste zarośla, tworząc na dalekiej
przestrzeni łąk pas, zataczający półkola. Za rzeką, na
nieznacznym wzgórzu piaszczystym, zaczynał się las,
sięgający aż owych wydmuchów nad brzegiem Bugu.
Maleńkie półwyspy, utworzone przez rzeczne zakręty,
podobne były do zacienionych bujną krzewiną samorodnych
altanek. W jednej z takich siedział, plecami o krzaki oparty,
stary chłop - pastuch. Był to typowy Jadźwing-Polak: chudy,
kościsty, zgarbiony, o twarzy ściągłej, czarnej prawie, o
ustach wąskich, zaciętych, brwiach zsuniętych. Ubrany był w
zgrzebny, na czerwono ufarbowany spancer, w takież
spodnie, oberwane i podarte, i słomiany kapelusz, spod
którego zwieszały się siwe, długie i rzadkie włosy. Bose nogi
z zakrzywionymi i pozbijanymi palcami, z wypchniętymi w tył
piętami, wyciągnął przed siebie i tak był zatopiony w
pracowite plecenie łapcia lipowego, że mię nie spostrzegł.
Obok niego leżał kancerek z kory olszowej, osadzony na
długim kiju - do łowienia raków.
- A co to majstrujesz, stary? -zawołałem pochylając się nad
nim.
Szybko podniósł głowę i łypiąc zabawnie oczami wpatrywał
się we mnie.
- Widzicie przecie, panulu, bydło pasę, raki łowię, taj łapeć
plotę... - odpowiedział po chwili starczym, zdławionym
głosem, lecz tą polszczyzną śpiewną, czystą i piękną, jaką
mówi lud pochodzenia jadźwingo-polskiego tamtych okolic.
- A cóż, raki ci się łowią?
- On by się i łowił, rak bestyja, po deszczu; ta, widzisz, żaby
tej paskudnej nagnać nie mogę. Taka mądra i żaba nastała:
po tej stronie, gdzie bydło chodzi, po pastwisku nie siedzi, po
trawie skacze, a trawy maścić grzech - bogata trawa jaka!
Mówiąc to, wpatrywał się we mnie uparcie, zawzięcie, jakoś
chytrze i nieufnie. Gdzieś tę twarz, za lat dziecięcych
zapewne, widziałem, lecz gdzie i kiedy, usiłowałem
przypomnieć daremnie. Zachowało ją nieświadome jakby
myślenie - tę samą, z pałającymi posępnie oczami.
Wiedziałem jednak, że oczy te dawniej, wtedy - miały wyraz
inny. Dzisiejsza ich nieufność i szydercze wejrzenie przykrość
i ból mi sprawiały.
- Gdzieś ja ciebie już widziałem, dziadu... Zezem spojrzał na
mnie i rzekł:
- Dużo ja się po świecie tłukł, może mię gdzie i zaznałeś. A
ty, panulu, skąd?
Nie odpowiadając zapytałem wymijająco: - Pastuchem jesteś
- we dworze?
- Ni - gromadzkie bydło pasę. - Szmaciny na tobie liche...
- Dziadowskie. Dawno ja się z dziewkami kochać przestał
prawie takie.
- Zasług u tej gromady pobierasz dużo?
- Zasług?... - zaśmiał się. - Przyodziewek mi dają. - I
strawę?
- Gdzie zaś? Jagód to mało? Czerwona jagoda w lesie jest,
malina się trafi - malina w tutejszych miejscach duża,
słodka, czernica będzie, dziad rośnie w jarze. Raków nałowię,
w wąglach napiekę... żywcem ich - ta tak się objem! Rybka,
płoteczka biała na śpilkę się łapie, śliw się pod kamykami
pluskają, tłuste jak wieprzki.
Zapalając się coraz bardziej, prawił:
- Ej - o jednym ja tu kaczym gnieździe wiem -duże kaczki,
krzyżówki. Jak klapaki wyrosną, jak w pałach będą, rękami
pobiorę, łby poukręcam, w glinę każde z osobna zalepię, w
wągle te kule pokładę - pałek skubać nie trzeba, bo do gliny
przyschną, a jadło jakie - ha!
Kiedy to mówili i oczy mu się zaśmiały łagodnie,
przypomniałem sobie wszystko.
- Toż ty z Pratulina!
Chłopu dolna warga drgnęła i oczy dziko błysnęły.
- Z Pratulina? - zapytał przewlekle: - A tobie na co, skąd ja?
- Ja ciebie widziałem dawno, jak zbrodnia była. Patrzył mi
teraz w oczy surowo, pokaszlując z cicha.
- Tyś miał dużą kolonię, bogatym byłeś chłopem; sołtysem
pamiętam...
- Coś ja nie przypomnę... dawny to czas - szeptał jakby do
siebie szyderczo. - Dawny to czas... ja teraz russki mużyk,
prawosławny...
- A cóż, na pastuchy zeszedłeś? Gdzież grunt? Przepiłeś czy
jak?
- Grunt? - mówił zamyślony, patykiem uderzając w ziemię. -
Ja i żonkę przepiłem, i dwoje dzieci. Chłopiec jeden był u
mnie rześki jak ten źrebiec, drugi maleńki, maleńki... Do
Pana Jezusa ja ich przepił; wziął unie oddaje - he - he...
- Wywieźli?
- Coś ty na mnie ustygujesz, panulu - Moskalik ty może jaki,
powiatowy może - a?
- Nie, bracie...
Popatrzył na mnie - i sposępniała nagle ta twarz zimna i
skrzepła, milcząca głucho, niby pole nagiego gruntu - jakby
na nią cień padł znienacka.
- Pod serce ty mnie gryziesz, pod serce... - mówił kołysząc
głową. - Ot ja sołtys, ot ja włościjan, ot ja mądry gospodarz,
piśmienny człowiek - gromadzkie bydło pasam, w gałganach
chodzę, strawy ciepłej nie mam - ot jak... A żonka w stepie
po prośbie chodzi, a na synki moje cudzy człowiek pluje - ot
jak... U mnie żyto rosło kłosiste, wysokie, u mnie bułanki
dwa rżały, u mnie krów pięć, u mnie... hej! - Moskaliki, wy
Moskaliki!... Mówiłem mu o Chrystusie miłosiernym, co łzy
nędzarzów w sercu trzyma, co krzywdy wszystkie pamięta,
co karał będzie barbarzyńcę...
Słuchali mnie uważnie, ze ściągniętymi brwiami, głową
potakiwał - aż nagle przerwał:
- Miód u ciebie w uściech jak u księdza. Młodziuteńki ty... A
ja, widzisz, stary, dawno ja to już słyszałem, dawno... Służył
ja Jemu wiernie - temu Panu Jezusowi - a na mnie on nie
wejrzał, a na cały naród chłopski nie wejrzał, w rękę
oprawców nas wydał. A służył ja Jemu wiernie, nie gębą - ot
jak!
Gwałtownym ruchem rozerwał tasiemkę koszuli pod szyją i
obnażył ramię i plecy poszarpane w szwach, w bliznach, w
śladach ran ohydnych. Z oczu mu strzelił dziki blask, brwi
wzniosły się na czoło, zęby wyszczerzyły i buchnęła na twarz
namiętność dzika, głucha, chłopska, dawno zduszona. Zaczął
mówić szybko, głośno, głosem ochrypłym:
- Ja się Jego nie zapierał, na rotę-m wojska wyszedł z
krzyżem i piersi odkrył. Ze mnie ciało kawałkami leciało pod
batem - ja imienia Jego wzywał.
Ja w Brześciu między zbójami i łotrami krzyżem leżał po
całych nocach, na mnie żołdactwo pluło, grunt mój sprzedali
za nic, dzieci wywieźli - ja tylko imienia Jego wzywał. Aż raz
w nocy rozum i statek na mnie przyszedł... Jakby Pan Bóg na
niebie byli, jakby był sprawiedliwy, toby na świecie nie było
tego katowstwa.
Widziałem ja Moskwę, Niżni-Nowgorod - tam moskiewskiego
luda moc. Jeśli w naszej religii prawda - to za cóż tamto
wszystko w błędach żyje? Gadki księdzowskie!
Tu nie ma prawdy - to gdzież ona? W niebiesiech? - Hej -
pieniędzy to nabiorą za tę gadkę popy a księdze! Ja się na
prawosławnego podpisałem, tam, w tym Niżnim, ale mi i
cerkiew, i kościół - tfu!
- Dziadu - ej dziadu!
- Tak to... Sam byłem i choć-em cierpiał, gorzkość tylko
miałem w sercu z modlitwy, z postów, umartwień. Teraz
swoję rzecz wiem. Gruntu mi Moskal nie oddał, bo żona,
powiada, oporna jest. Ano nic - to i dobrze. A grzyby te i
jagódki, rybki i raki - to już przecie niczyje, ludzkie, nie jego
- pieczątki nie nałoży.
- A któż te grzybki i jagódki stwarza dla ciebie?
[ Pobierz całość w formacie PDF ]