Życie w Bałtyku, Morze Bałtyckie, baltyk zeszyty
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
rodowisko
Morza
Ba³tyckiego
Zeszyt 2
¯ycie
w Ba³tyku
Autor
Lena Kautsky
Uniwersytet w Sztokholmie
T³umaczenie
Pawe³ Migula
Wersja elektroniczna
P
RZEDMOWA
Zeszyt ten jest komplementarny z drugim odcinkiem programu telewiz-
yjnego, ¯ycie w Ba³tyku serii rodowisko Morza Ba³tyckiego. Przy-
gotowany zosta³ z myl¹ o studentach ró¿nych kierunków studiów przy-
rodniczych. Poziom kursu dostosowano dla studentów pocz¹tkowych lat.
Treæ kursu obejmuje podstawy biologii, systematyki i ekologii z nasta-
wieniem na ekosystemy Ba³tyku, uwzglêdniaj¹c zespo³y organizmów
i ich interakcje ze rodowiskiem.
Celem tej czêci kursu by³o równie¿ przetarcie szlaków dla kolejnych
prac tej serii, powiêconych ekosystemom Ba³tyku i problemom rodow-
iskowym, w powi¹zaniu z gospodark¹ sk³adnikami mineralnymi (azot
i fosfor powoduj¹ce eutrofizacjê). Bardziej szczegó³owo omówiono
oddzia³ywanie zasolenia i temperatury w funkcjonowaniu ekosystemów.
Z drugiej strony pominiêto lub potraktowano bardzo ogólnikowo wiele
elementów, które maj¹ istotne znaczenie z innego punktu widzenia (np.
ekologia populacji poszczególnych gatunków) Bardzo skrótowo
potraktowano podstawowe wiadomoci z systematyki, biologii i ekologii
w dzia³ach powiêconych niektórym ekosystemom a szczególnie rybom
i rybo³ówstwu.
Odnoniki do pimiennictwa s¹ bardzo ogólne i cytowane s¹ jedynie
pozycje w jêzyku angielskim. W treci nie zamieszczano odnoników do
pimiennictwa (za wyj¹tkiem rycin i tabel). Pomoc¹ dla Czytelnika bêdzie
za³¹czony s³owniczek stosowanych terminów.
Ake Andersson, Swedish Sports Mens Association, Björn Helander,
Swedish Museum of Natural History, Rigert Munsterhjelm, Heiki Sale-
maa i Lars Rydén wnieli istotny i konstruktywny wk³ad do treci tej
czêci kursu. Tak¿e koordynator Eugenij Krasnov, Gunnar Persson, Olof
Sandström z Coastal Research Institute of the National Fishery Board
of Sweden, Marianne Pedersen i Nils Kautsky pomogli udoskonaliæ tekst.
Benny Kullinger ma istotny udzia³ w edycji tekstu. Z pomocy Marka
Saltera korzystano w sprawach jêzykowych.
Uppsala, w padzierniku 1991
Lena Kautsky
S
PIS
T
RECI
3.5.
Ekosystemy p³ytkiego piaszczystego dna
znaczenie dla produkcji ryb ............................................................................... 18
42
RODOWISKO
M
ORZA
B
A£TYCKIEGO
¯ycie w Ba³tyku
1.
W
PROWADZENIE
1.1. Ekosystemy morskie
Wiêksz¹ czêæ powierzchni ziemi, w 70%
pokrywaj¹ wody, g³ównie s³one o sta³ej za-
wartoci soli, oko³o 3,5% (35). rodowi-
ska te nazywamy morskimi, w odró¿nie-
niu od rodowisk s³odkowodnych, nazy-
wanych limnicznymi, g³ównie jezior
i rzek, zasadniczo pozbawionych soli.
¯ycie powsta³o w rodowisku wodnym,
lecz woda jest ci¹gle niezbêdnym sk³ad-
nikiem wszelkich ziemskich form ¿ycia.
rodowisko wodne jest nadal niezbêdne
dla rozrodu i utrzymania m³odocianych
form wielu organizmów morskich, z wol-
no ¿yj¹cymi stadiami larwalnymi. Orga-
nizmy, zarówno roliny jak i zwierzêta, s¹
zdolne do ¿ycia w rodowisku wodnym bez
wykszta³cania specjalnych struktur
podporowych, które konieczne s¹ organiz-
mom zamieszkuj¹cym l¹dy. Op³ywowe
kszta³ty równoczenie umo¿liwiaj¹ akty-
wne poruszanie siê w wodzie wielu ruchli-
wym organizmom morskim.
Woda jest jednym z najbardziej specy-
ficznych naturalnych zwi¹zków chemi-
cznych. W wodzie rozpuszcza siê wiele
substancji, inne mog¹ byæ w wodzie za-
wieszone, jak na przyk³ad krople oliwy
i cz¹steczki sta³e. W ten sposób woda
staje siê rodkiem transportowym dla sk³adników pokarmowych, substancji zanieczyszczaj¹-
cych, martwej materii organicznej i organizmów ¿ywych. Substancje, zarówno sk³adniki pokar-
mowe, podstawowe pierwiastki jak i substancje zanieczyszczaj¹ce mog¹ ³atwiej lub trudniej
przenikaæ do organizmów wodnych.
Zwi¹zki nierozpuszczalne w wodzie, na przyk³ad oleje i t³uszcze a tak¿e wiele innych zwi¹zków
organicznych, zatrzymuje siê na powierzchni wody, gdzie czasami tworz¹ cienk¹ warstewkê.
Praktycznie na powierzchni prawie wszystkich jezior a tak¿e powierzchnie morskie wystêpuj¹
niektóre substancje tworz¹ce bardzo cienk¹, czasami jednocz¹steczkow¹ b³onkê z tych nieroz-
puszczalnych substancji. Wiele tych zwi¹zków, jak zanieczyszczenia z wycieków ropy, jest to-
ksycznych dla organizmów ¿ywych.
Zim¹ w szerokociach pó³nocnych wody zamarzaj¹. Na szczêcie, sta³a postaæ wody lód jest
l¿ejszy i unosi siê na powierzchni. W ten sposób oddzielane s¹ masy wodne, co os³abia proces za-
marzania. Inna, bardziej istotna w³aciwoæ wody pozwala zim¹ na utrzymanie jej w postaci p³ynnej.
Woda ma najwy¿sz¹ gêstoæ w temperaturze 4°C. Zimniejsza, ciê¿sza woda opada ci¹gle w kierunku
Ekolog morski, nurkuje na g³êbokoci 17 metrów notuj¹c pokry-
cie dna muszlami omó³ka jadalnego [Foto: Hans Kautsky.
Zak³ad Ekologii Systemów, Uniwersytet w Sztokholmie].
Strona 4
RODOWISKO
M
ORZA
B
A£TYCKIEGO
¯ycie w Ba³tyku
Ryc. 1.
G³ówne ekosystemy rodowisk wodnych. Wody otwarte pelagial; warstwy denne bentos i ró¿ne
strefy przybrze¿ne, epilitoral, litoral i sublitoral [L. Kautsky].
dna, a cieplejsza wêdruj¹c ku powierzchni oziêbia siê. Tak wiêc zanim zacznie siê proces zamarza-
nia ca³a objêtoæ wody musi byæ oziêbiona.
Morskie zwierzêta maj¹ wiele przystosowañ, w tym tak¿e zdolnoæ do pobierania tlenu roz-
puszczonego w wodzie. Tlen mo¿e rozpuszczaæ siê w stê¿eniu oko³o 10 mg O
2
na litr wody.
Zwierzêta mog¹ wiêc oddychaæ w wodzie, oczywicie jeli zawartoæ tlenu obni¿y siê mog¹
siê dusiæ i gin¹. Tlen nie jest zasadniczo czynnikiem limituj¹cym w górnych warstwach wody,
lecz mo¿e nim byæ na wiêkszych g³êbokociach.
Wród zwierz¹t morskich znajdziemy wszystkie formy ¿yciowe. Trawy morskie i glony pe³ni¹
w morzu rolê podobn¹ do spe³nianej na l¹dzie przez roliny zielne. Drobne organizmy, na przy-
k³ad bakterie i plankton stanowi¹ podstawê systemów morskich. Znajdujemy tam równie¿
mnogoæ zwierz¹t bezkrêgowych. Wród krêgowców dominuj¹c¹ rolê pe³ni¹ ryby, lecz w ro-
dowisku morskim spotykamy równie¿ najwiêksze z ¿yj¹cych dzisiaj ssaków walenie.
Ekosystemy morskie nie s¹ jednorodne. Przeciwnie, s¹ one przynajmniej tak zmienne jak bar-
dziej znane nam ekosystemy l¹dowe, z ró¿norodnoci¹ nisz, które zajmuj¹ zwierzêta i roliny
(
. W wodach otwartych, w tak zwanym pelagialu, przewa¿aj¹ specyficzne warunki. Wy-
stêpuj¹ tam inne zespo³y organizmów ¿ywych ani¿eli w strefie dennej, zwanej bentosem.
Równie¿ tam zaznaczaj¹ siê ró¿nice miêdzy dnem miêkkim a dnem skalistym lub twardym.
Ró¿nice miêdzy tymi wszystkimi wyró¿nionymi zespo³ami pog³êbia siê wraz z g³êbokoci¹. Kom-
binacja ró¿nych fizycznie rodowisk o szerokim zakresie zasolenia i wahaniach termicznych
panuj¹cych na wodach p³ytkich i otwartych wzd³u¿ strefy brzegowej, a tak¿e w g³êbokich
warstwach dennych oferuje zmiennoæ rodowisk zamieszkuj¹cym je organizmom.
rodowisko morskie nak³ada wiele ograniczeñ dla eksploatacji przez cz³owieka, która jest
omijana na przyk³ad przez nadmierny wy³ów i zanieczyszczenie.
1.2. Specyficzne warunki Ba³tyku
Morze Ba³tyckie jest jednym z najwiêkszych zbiorników wód s³onawych na wiecie. Jest tak¿e
relatywnie m³ode, utworzone w okresie lodowcowym z aktualnym zasoleniem praktycznie nie
zmienionym od blisko 3 000 lat. W skali ewolucji jest to okres relatywnie krótki.
W porównaniu z rodowiskami pe³nomorskimi Morze Ba³tyckie z swoimi zasolonymi wodami
jest wyj¹tkowo ubogie w florê i faunê (
. Liczba wystêpuj¹cych tam gatunków morskich
Strona 5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]