Środki profilaktyczne i probacyjne w zapobieganiu przestępczości nieletnich, Resocjalizacja
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Środki profilaktyczne i probacyjne...
ARTYKUŁY
Andrzej Bałandynowicz
Środki profilaktyczne i probacyjne w zapobie-
ganiu przestępczości nieletnich
1. Profilaktyka przestępczości nieletnich
Ostatnie lata w Polsce zaowocowały przemianami w wielu dziedzinach
życia. Dynamiczne zmiany społeczne nie tylko doprowadziły do powstania
nowego obrazu kondycji polityczno-ekonomicznej kraju, ale także uaktywniły
przeobrażenia życia publicznego. Pogarszające się warunki życia wielu ro-
dzin, bezrobocie, konieczność podejmowania dodatkowej pracy, nieprzysto-
sowanie rodziców do nowych warunków życia oraz wiele innych czynników
wpływają na zachowania przestępcze nieletnich. Brak spójnego, zintegro-
wanego systemu profilaktyki przestępczości, w tym przestępczości nielet-
nich, nie poprawia obecnego stanu rzeczy. Wobec powszechnie zgodnej
i negatywnej oceny efektywności instytucjonalnych procesów opiekuńczo-
wychowawczych poszukuje się alternatywnych rozwiązań poprzez pracę
w środowisku otwartym. Jest to nowy trend zgodny z ogólnie panującymi
tendencjami na świecie preferującymi stosowanie środków nieizolacyjnych
.
Jedną z wielu alternatywnych form oddziaływania na młodzież przejawia-
jącą objawy niedostosowania społecznego jest praktyka mediacji między
sprawcą i ofiarą. Postępowanie mediacyjne stosuje się w wielu krajach Eu-
ropy jako środek alternatywny w przypadkach, kiedy przewiduje się, że me-
diacja zakończy się pozytywnie. Nie jest to oczywiście powszechna forma
postępowania w rozwiązywaniu problemów przestępczości, sprawy kierowa-
B. H oły s t, Kryminologia, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 2007, s. 645–662.
Prokuratura
i Prawo 3, 2007
5
1
A. Bałandynowicz
ne do mediacji stanowią bowiem kilkuprocentowy wskaźnik instytucjonalnej
prawno-karnej reakcji, np. w Belgii ok. 1,5%, w Norwegii ok. 5%
. Mediacja
odbywa się poza sądem, jest dobrowolna, prowadzona przez specjalistów
z zakresu technik mediacyjnych i negocjacji. Celem postępowania mediacyj-
nego jest wzbudzenie w nieletnim poczucia odpowiedzialności za własny
czyn, uświadomienie wszystkich skutków i konsekwencji jego postępowania.
Sprawca i ofiara wspólnie wybierają sposób zadośćuczynienia i wynagro-
dzenia wyrządzonej krzywdy i szkody. Mediator jest osobą neutralną, poma-
ga przy przeprowadzeniu mediacji, ale ingeruje tylko wówczas, gdy zacho-
wanie sprawcy staje się zbyt agresywne, albo strony nie mogą dojść do po-
rozumienia. Jeśli spotkanie mediacyjne kończy się pojednaniem sprawcy
i ofiary, zostaje spisana umowa, w jakim terminie i w jaki sposób sprawca
zadośćuczyni ofierze wyrządzoną krzywdę. Mediator ma obowiązek spraw-
dzić, czy sprawca wywiązał się ze złożonych zobowiązań.
Mediacja zakończona pojednaniem, wyrównaniem szkody z równoczesną
możliwością interwencji natury socjalnej, wychowawczej czy edukacyjnej
stać się może początkiem końca kryminalnej aktywności nieletniego. Każ-
demu sprawcy konfrontacja z ofiarą w psychologicznym ujęciu rozwiązywa-
nia konfliktu umożliwia pełniejsze zrozumienie skutków swego przestępcze-
go postępowania, możliwość podjęcia racjonalnego zadośćuczynienia i wy-
równania wspólnie uzgodnionej wysokości szkody
. Dzięki takiej praktyce
powstaje niepowtarzalna możliwość poznania wzajemnych odczuć i możli-
wość zrozumienia w tej szczególnej sytuacji społecznej i prawnej problemu
drugiego człowieka, jak również możliwość ograniczenia poczucia lęku ofiary
przed przestępcą. W psychice sprawcy po bezpośrednim spotkaniu z ofiarą
budzi się z reguły gotowość do poniesienia skutków swego postępowania
bez potrzeby oczekiwania na rozstrzygnięcie uzyskane na drodze sądowej.
W tej sytuacji mediacja, a w jej rezultacie pojednanie między sprawcą i ofiarą
pozwala dostrzegać wzajemną relację, w wyniku której droga do normalno-
ści jest bliższa. Dzięki temu mediacja stanowi jedną ze skuteczniejszych
metod profilaktyki społecznej
.
Realizacja postulatu odejścia od zinstytucjonalizowanych form opiekuń-
czo-wychowawczych przejawia się przede wszystkim w tak zorganizowanej
pracy pedagoga, aby poprzez likwidację patologii rodzinnych dziecko wy-
chowywało się w naturalnej rodzinie. Obowiązkiem pedagoga jest nie tylko
pomoc dziecku, ale również jego rodzinie. Jest to wymóg oczywisty, bez
2
Z. P i e c h o w i a k, Wybrane problemy praktyki mediacji pomiędzy sprawcą i ofiarą (w świetle
Seminarium Rady Europy, Barcelona, 12 lipca 1995 r.), Opieka–Terapia–Wychowanie 1996,
nr 4 (28).
3
B. H oły s t, Wiktymologia, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 1997, s. 266–278.
4
Z. P i e c h o w i a k, Wybrane problemy...,
op. cit
.
6
Prokuratura
i Prawo 3, 2007
Środki profilaktyczne i probacyjne...
spełnienia którego nawet najintensywniejsza praca z dzieckiem nie przynie-
sie rezultatów.
Wobec powyższych założeń powołano instytucję pedagoga rodzinnego
i podwórkowego. Po zlikwidowaniu przez resort oświaty zajęć pozaszkolnych,
dzieci i młodzież po zajęciach lekcyjnych pozostawione same sobie niejedno-
krotnie organizują się w nieformalne, często chuligańskie grupy, które promują
nieakceptowane społecznie formy spędzania czasu wolnego. Przeciwwagą
dla tychże grup jest środowiskowe ognisko wychowawcze. Środowiskowe
ogniska wychowawcze swoje zadania realizują poprzez prace z dzieckiem
i jego rodziną. Praca wychowawców wspomagana jest przez wolontariuszy,
terapeutów, psychologów oraz pedagoga rodzinnego i podwórkowego.
Pedagog rodzinny pracuje z najtrudniejszymi rodzicami. Istotą jego pracy
jest poprawa sytuacji dziecka, pomoc w przetrwaniu kryzysu, wskazanie
perspektyw, nauczenie rozwiązywania konfliktów i możliwości zaspokajania
potrzeb legalną drogą. Pedagog jest diagnostą, mediatorem, organizatorem
pomocy. Działa w interesie i dla dobra dziecka
.
Celem programu dotyczącego udziału pedagoga rodzinnego w systemie
wychowania i środowiskowej opieki nad dzieckiem jest tworzenie właściwych
dla prawidłowego rozwoju dziecka warunków wychowawczych i opiekuń-
czych oraz usuwanie lub łagodzenie przeszkód w prawidłowym przebiegu
procesów rozwoju i socjalizacji.
Główne zadania pedagoga rodzinnego to:
– poprawa komunikacji i relacji pomiędzy rodzicami i dziećmi oraz rodzica-
mi i instytucjami wychowawczymi wspierającymi rodzinę;
– pozytywna zmiana nastawień, postaw, sposobów wyrażenia emocji, po-
prawa więzi rodzinnych;
– zwiększenie umiejętności rozwiązywania problemów i konfliktów we-
wnątrzrodzinnych;
– właściwe ukierunkowanie celów, dążeń oraz wzrostu aspiracji życiowych
rodziny;
– podniesienie poziomu kultury osobistej członków rodziny;
– poprawa wizerunku rodziny w środowisku lokalnym.
Zakłada się, że wielokierunkowe i systemowe wsparcie merytoryczne
dziecka i rodziny w ich własnym środowisku w znacznym stopniu ograniczy
napływ wychowanków do placówek opiekuńczo-wychowawczych oraz
zmniejszy liczbę interwencji sądów rodzinnych, a w przypadku dzieci
umieszczonych w placówkach – przyczyni się do skrócenia ich pobytu
i przygotowania rodziny do powrotu dziecka
.
5
W. K oła k, Nasz sposób na brutalne dzieci, Nasz Animator 1997, nr 1 (13).
6
„Pedagog rodzinny w systemie wychowania i środowiskowej opieki nad dzieckiem” – Pro-
gram pedagogiczny na lata 1996–1999, Nasz Animator 1996, nr 9 (12).
A. Bałandynowicz
Pedagog rodzinny poprzez oddziaływanie na rodzinę ma w efekcie uzy-
skać daleko idącą naprawę więzi pomiędzy wszystkimi członkami rodziny.
W tym rozumieniu w oddziaływaniach na dziecko wykazujące objawy niedo-
stosowania społecznego w jego naturalnym środowisku można upatrywać
możliwości wypracowania niezwykle ważnej, głęboko wnikającej w problemy
formy profilaktyki społecznej.
Pedagog podwórkowy jest łącznikiem pomiędzy środowiskiem a placów-
ką; organizuje środowiskowe imprezy sportowe, turnieje, rajdy turystyczne,
tworzy alternatywę dla chuligańskiej zadymy, alkoholu, narkotyków
.
Pedagog podwórkowy jako animator działalności środowiskowej jest bra-
kującym ogniwem łączącym społeczność lokalną z placówką opiekuńczo-
wychowawczą.
Pedagog podwórkowy, umiejscowiony przy środowiskowym ognisku wy-
chowawczym, wspiera pracę wychowawców i pedagogów rodzinnych. Dla
dziecka pedagog podwórkowy stanowi przykład „pozytywnego dorosłego”, który
potrafi zorganizować rajd i wycieczkę, poprowadzić zawody sportowe, nauczyć
osiągania sukcesów, a zatem przedstawić ofertę atrakcyjnego spędzania wol-
nego czasu. Więzi nawiązane podczas uprawiania aktywnych form wypoczynku
i rekreacji, umożliwiają realizację programu pedagogizacji środowiska i wszech-
stronne oddziaływania wychowawcze na podopiecznych i społeczność lokalną
.
Pedagog podwórkowy, to nie tylko organizator zajęć sportowych, ale
przede wszystkim pedagog, który pracując z dziećmi, współpracuje z rodzi-
ną, szkołą i innymi organizacjami wychowawczymi. To osoba, która trafi do
młodzieży trudnej i włączy ją do wspólnej zabawy i zajęć, co umożliwi od-
działywanie wychowawcze. Zatem głównym zadaniem pedagoga podwór-
kowego jest wyjście do młodzieży, nawiązanie z nią kontaktu, pozyskanie
zaufania i chęci współpracy. Tak rozumiana pozycja pedagoga podwórko-
wego stanowi integralną całość z pedagogiem rodzinnym i środowiskowym
ogniskiem wychowawczym.
Po wnikliwej analizie omawianych programów profilaktycznych można
wysnuć uzasadniony wniosek o potrzebie stworzenia kompleksowego sys-
temu, który koordynowałby działania społeczne w zakresie niesienia pomocy
rodzinie. Ponad dwa tysiące różnych organizacji deklaruje świadczenie po-
mocy na rzecz dzieci i ich rodzin, przy czym sytuacja dziecka i rodziny rze-
czywiście nie ulega poprawie. Taki kompleksowy system nie dopuszczałby
do powielania działań różnych organizacji i wymuszałby przepływ informacji
pomiędzy nimi, zarówno na etapie socjalizacji, profilaktyki, jak i resocjalizacji.
Dotychczas każdy zaś resort zajmujący się wspomnianymi problemami roz-
budowuje ponad miarę swoje struktury i oczekuje wsparcia finansowego
7
W. K oła k, Nasz sposób na brutalne dzieci, Nasz Animator 1997, nr 1 (13).
8
Materiały Klubu Dyskusyjnego KKWR, Nasz Animator 1997, nr 2 (14).
8
Prokuratura
i Prawo 3, 2007
Środki profilaktyczne i probacyjne...
z tytułu niesionej pomocy. Powiązanie kompleksowej, specjalistycznej opieki
niesionej całej rodzinie w obrębie jednej naczelnej organizacji zdaje się je-
dynym rozsądnym rozwiązaniem reformy systemu opieki nad dzieckiem.
Obecny system opieki nad dzieckiem, zamiast udzielać pomocy rodzinie
i dziecku, poniekąd promuje nieudolnych, patologicznych rodziców poprzez
zasiłki z opieki społecznej czy inne świadczenia finansowe. Sąd, umieszcza-
jąc nieletniego w ośrodku resocjalizacyjnym, nagradza rodziców, którzy tym
samym pozbywają się problemu. Również pozostaje martwym prawo stano-
wiące o odpowiedzialności rodziców za szkody wyrządzone przez ich dzieci.
Praktyka taka rodzi swego rodzaju poczucie bezkarności u nieletnich. Rodzi-
ce nie są również zobowiązani do pokrycia kosztów pobytu ich dziecka
w ośrodku resocjalizacyjnym czy domu dziecka. Dlatego tak ważkim jest
problem zreformowania całego systemu opiekuńczo-wychowawczego oraz
przesunięcie możliwie wszelkich oddziaływań do etapu profilaktyki kreatyw-
nej, profilaktyki pomagającej dziecku w jego naturalnym środowisku.
Tym samym zachodzi konieczność przeprowadzenia reformy mało efek-
tywnego systemu opiekuńczo-wychowawczego. W Polsce, jak i w innych
państwach jest obserwowana tendencja odejścia od zinstytucjonalizowanych
form opieki i wychowania. Praca pedagoga ma na celu takie oddziaływanie
na dziecko i jego rodzinę, aby możliwie każda osoba wychowywała się
w środowisku rodzinnym. Praca z dzieckiem w środowisku naturalnym jest
jedyną, jak dotąd niezastąpioną formą najbardziej efektywnych oddziaływań
resocjalizacyjnych.
Niezmiernie ważnym warunkiem dobrze funkcjonującego systemu opieki
i wychowania jest stworzenie spójnego systemu koordynującego prace wielu
podmiotów deklarujących chęć niesienia pomocy dziecku w rodzinie.
Nawet najlepszy program terapeutyczny nie będzie skuteczny, jeżeli nie
zostanie skoordynowany z systemem obejmującym problem całościowo.
Fragmentaryczne podejście do problemu może złagodzić, czasem nawet
wyeliminować tylko niektóre objawy, jednak nie usunie źródeł niepowodzeń
wychowawczych. Dlatego też sądzę, iż należałoby stworzyć system resocja-
lizacyjny obejmujący nie tylko program terapeutyczny, ale również oddziały-
wania profilaktyczne i opiekę po zakończeniu oddziaływań terapeutycznych.
Uważam, że tylko taki system, który traktuje problem całościowo oraz w któ-
rym następuje wymiana spostrzeżeń i doświadczeń, może być skuteczny
w osiągnięciu nadrzędnego celu, jakim jest prawidłowa socjalizacja młodzieży.
Jak ukazują wyniki badań naukowych, pierwsze objawy niedostosowania
społecznego występują dość wcześnie i często są lekceważone. Położenie
nacisku na wczesną i skuteczną działalność profilaktyczną w znacznej mie-
rze ograniczyłoby rozmiary zjawiska wadliwej socjalizacji. Główne przyczyny
wczesnych trudności wychowawczych wynikają z dysfunkcjonalności rodzi-
ny. Często problemy wychowawcze są skutkiem nieświadomie popełnianych
[ Pobierz całość w formacie PDF ]